تضمین (علم نحو)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تضمین، اصطلاحی در
علم بدیع و نحو عربی میباشد.
عبارت است از دادن معنای کلمه ای به کلمه دیگر تا آن کلمه، در صورت وجود قرینه، هر دو معنا را ادا کند. این قاعده در هر سه قسم کلمه در عربی (
اسم و
فعل و
حرف ) کاربرد دارد.
ازینرو تضمین را در عربی بابی وسیع دانسته اند.
تضمین در فعل و حرف مانند «عَیْناً یَشْرَبُ بِهاعِبادُاللّهِ..»
فعل «یَشْرَبُ» با حرف جرّ «مِن» به کار میرود، ولی در این
آیه با حرف جاره «ب» آمده، زیرا متضمن معنای فعل «یَرْوی» (سیراب میشود) یا «یَلْتَذُّ» (لذت میبرد) است، و مفهوم آیه چنین است: چشمه ای که بندگان
خدا در ضمن نوشیدن از آن، سیراب میشوند یا لذت میبرند. همچنین میتوان گفت که حرف «باء» متضمن معنای «مِن» است.
تضمین در اسم مانند قول اعشی : «سُبْحانَ مِنْ عَلْقَمَةَالف'اخِرِ»؛ کلمه «
سبحان » متضمن معنای برائت است، ازینرو با حرف جاره «مِن» و به معنای «بَراءَةً منه» آمده است.
تضمین در چندین آیه
قرآن به کار رفته و بعضی مفسران نیز بدان تصریح کرده اند.
ابوکبیر هُذلی ، شاعر جاهلی، و
فَرَزْدَق (متوفی ۱۱۰) نیز آن را به کار برده اند.
در برخی کتابهای
صرف و
نحو به تضمین در باب لزوم و تعدی فعل اشاره شده و مثالهایی آمده است، مانند «رَحُبَتْکُم الدارُ» که فعلِ «رَحُبَ» لازم است اما با
مفعولٌ به ،
ضمیر «کُمْ»، آمده، زیرا این فعل متضمن معنای «وَسِعَ» است.
یا مانند «سَمِعَاللّهُ لِمَنْ
حَمِدَه» که فعل متعدی «سَمِعَ» متضمن معنای «استجاب» است، ازینرو با حرف جرّ «ل» آمده است.
از جنبه بلاغی، بررسی کردهاند که آیا تضمین
حقیقت است یا حقیقت و
مجاز یا مجاز مرسل یا
کنایه .
سعدالدین تفتازانی (متوفی ۷۹۳) تضمین را حقیقت
دانسته و
عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱) آن را مجاز شمرده است.
در باره فراوانی کاربرد تضمین،
ابن جنی و ابوالفتح
تصریح کردهاند که چنانچه موارد تضمین گِرد آید، مقدار آن زیاد خواهد بود، ازینرو برخی تضمین را قیاسی دانسته و آن را برای آسانی و گسترش زبان مفید دانسته اند.
ولی به عقیده ابن هشام و
ابوحیان ، تضمین قیاسی نیست
و سماعی بودن آن تا حدی است که جز به ضرورت نباید آن را به کار برد.
در جلسات مجمع اللغة العربیة در قاهره، مباحثی درباره تضمین مطرح
و نتیجه این جلسات چنین اعلام شد: تضمین، قیاسی است نه سماعی، و باید سه شرط در آن منظور گردد: وجود مناسبت بین دو
فعل ، وجود قرینه ای که مانع از اشتباه باشد، سازگاری تضمین با ذوق عربی. پیشنهاد مجمع آن بود که جز برای غرض بلاغی از تضمین استفاده نشود.
(۱) قرآن.
(۲) ابن جنی، الخصائص، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۳) ابن هشام،
مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
(۴) ایوب
بن موسی ابوالبقاء، الکلیات: معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، چاپ عدنان درویش و محمدمصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.
(۵) خالد
بن عبداللّه ازهری، شرح التصریح علی التوضیح، و بهامشه حاشیته لِیس
بن زین الدین، (بیروت، بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
(۶) محمداعلی
بن علی تهانوی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
(۷)
محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی کتاب
مغنی اللبیب، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان (بی تا).
(۸) زمخشری.
(۹) عبدالرحمان
بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۱۰) عبدالرحمان
بن ابی بکر سیوطی، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو، چاپ فایز ترحینی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۱۱) محمدباقر
بن علی رضا شریف اردکانی، جامع الشواهد، تهران ۱۳۷۹.
(۱۲) فضل
بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۳) عباس
حسن، النحو الوافی، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳.
(۱۴) عبداللّه
بن حسین عکبری، التبیان فی اعراب القرآن، چاپ علی
محمد بجاوی، (قاهره ۱۹۷۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۵) امیل بدیع یعقوب، موسوعة النحو و الصرف و الاعراب، بیروت ۱۹۸۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تضمین»، شماره۳۶۰۰.