تشرین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تِشْری/ تِشْرین، تشرین اول، تشرین آخر، نام چند
ماه پاییزی نزد اقوام گوناگون
بین النهرین و
آسیای صغیر است.
از روزگار باستان تا امروز، این نام در گاه‌شماری
مذهبی یهود به صورت تِشْری ضبط شده است.
تِشری از واژه آرامی شِری به معنای
آغاز کردن گرفته شده است و در حالت فعلی آن را به صورت شرو ضبط کرده است.
نام این ماه در اسناد
بابلی به صورت تِشری/ تشریت و در دوره کاسی‌هابه صورت تَشریت و در اسناد آشوری ـ بابلی ضبط شده است.
نام تشرین دوم یا تشرین ثانی در گاه‌شماری‌های رایج در
بعلبک و شهرهای
یونانی آسیای صغیر نیز به کار می‌رفته و برای نخستین بار در کتیبه‌های پالمیرا آمده است.
به کار بردن
نام ماه‌ها به صورت جفتی (دوگانه، مزدوج) که با واژگان بزرگ و کوچک، اول و دوم و قدیم و ثانی توصیف می‌شده‌اند مربوط به زمانی دانسته شده که
سال به تقسیماتی کوچکتر از چهار فصل تقسیم می‌شده است.
به رغم آن‌که آغاز و
پایان ماه‌های سال در گاه‌شماری‌های مختلف این مناطق با
رویت هلال مشخص می‌شده است، موضع ماه‌ها با اضافه کردن یک ماه در هر دو یا سه سال در فصول تثبیت می‌شده است.
با توجه به معنای واژه شری، ظاهراً پیش از آن‌که در
تقویم‌های بابلی ـ
سریانی، ماه نِیسان (مقارن اعتدال بهاری یا نزدیک به آن) نخستین ماه
سال دانسته شود، ماه تشری نخستین ماه سال بوده است.
با انتقال آغاز سال از نخستین روز ماه تشری به نخستین روز ماه نیسان در زمانی نامعلوم
ولی پیش از
اسارت یهود در بابل، تشری هفتمین ماه سال در گاه‌شماری مذهبی یهود و نخستین ماه در گاه‌شماری عرفی آنان به شمار می‌آمده است.
بررسی لوحه‌های تاریخدار بابلی و نیز بعضی شواهد در باره
شروع سال در ماه‌ها و فصول مختلف، این نظر را تقویت می‌کند که در نواحی و شهرهای گوناگون
بین النهرین و
هلال خصیب در روزگار باستان زیر نفوذ تمدن‌های
اکدی،
کنعانی،
سومری و
عیلامی سال در آغاز فصول مختلف و با نام ماه‌های «
آرامی» آغاز می‌شده است که در دوره‌های بعد به نام‌های «سریانی» مشهور شدند.
قوم یهود نخستین
روز ماه تشری، نیسان،
ایلول و آغاز یا نیمه ماه
شباط را به منظورهای متفاوت آغاز
سال نو به شمار می‌آورد.
در این
زمان، به ویژه، آغاز
بهار و آغاز
پاییز در این شهرها به دلیل تساوی روز و
شب با شکوهی یکسان
جشن گرفته می‌شد.
قوم یهود تا پیش از اسارت در بابل ماه‌های خود را با نام کنعانی آن‌ها می‌نامیدند و پس از اسارت نام ماه‌های بابلی و از جمله تشری را پذیرفتند و امروزه نیز آن‌ها را به کار می‌برند.
از میان نام ماه‌هایی که یهودیان تا پیش از اسارت در بابل به کار می‌بردند، نام چهار ماه باقی‌مانده است.
در عین حال، این
عقیده نیز وجود دارد که یهودیان تا پیش از اسارت ماه‌های خود را با شماره آن‌ها در سال می‌نامیدند.
قدیم‌ترین اسنادی که نام ماه تشری یهودی در آن‌ها آمده، اسناد اسوان الفانتین، مهاجرنشین یهودی زیر
تسلط هخامنشیان است.
به عقیده اسپرنگلینگ در اسناد الفانتین
سال یهودی در ماه
نیسان آغاز می‌شده است، ولی از آنجایی که این مهاجرنشین در سرزمینی خارج از قلمرو و حیطه روحانیت یهودی و دور از
فلسطین قرار داشته و زیر تسلط
حکومت ایران بوده است، این امکان وجود دارد که ساکنان اسوان الفانتین سال خود را به
تبعیت از حکومت ایران، همزمان با آغاز سال ایرانی در فصل بهار (مقارن نیسان در گاه‌شماری یهود) آغاز کرده باشند.
روی هم رفته این اسناد، مدارک مناسبی برای گاه شماری یهود و تعیین نخستین ماه سال به شمار نمی‌روند.
در گاه‌شماری یهود نخستین روز ماه تشری نباید با یکشنبه، چهارشنبه و
جمعه مقارن شود و چنانچه در شب پیش از این روزها، ماه رویت شود، آغاز ماه باید طبق قواعد خاصی به روز پیش یا پس از آن موکول گردد.
چهار روز دیگر
هفته که تقارن اول تشری با آن‌ها مانعی ندارد «اربعه شعاریم» نامیده می‌شوند.
تمهیدات پیچیده برای تعیین روز اول ماه تشری، برای آن بوده است که دو روز
تعطیل متوالی در طول سال موجب اخلال در
معیشت قوم نگردد.
عده‌ای از یهودیان،
مبدأ خلقت
عالم را نخستین روز ماه نیسان، و عده‌ای دیگر آن را در ماه تشری ۳۷۶۱ ق م می‌دانند.
در حقیقت تعیین آغاز سال و کلیه محاسبات در گاه‌شماری مذهبی یهود بر پایه تعیین نخستین روز ماه تشری در گاه‌شماری عرفی استوار است.
بیرونی برای تبدیل
تاریخ گاه شماری یهود به تاریخ گاه شماری‌های دیگر، محاسبات خود را بر پایه آغاز سال یهودی در نخستین روز ماه تشری قرار داده است.
در حالی که تمامی ماه‌های سال در گاه‌شماری یهود بر اساس یک قاعده کلی با طول ماه‌های قمری محاسبه می‌شدند، در مورد این‌که از میان انواع ماه‌های قمری کدامیک به ویژه برای محاسبه طول ماه‌های سال، و از آن جمله تشری مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند اطلاع دقیقی وجود ندارد.
به نظر بسیاری از دانشمندان
معاصر، یهودیان ساکن اسوان الفانتین در
مصر در قرن پنجم پیش از میلاد طول ماه‌ها را با روش حسابی (اختیار متناوب ماه‌های ۲۹ و ۳۰ روزه) به دست می‌آوردند و به نوشته بیرونی
طول ماه تشری همواره ۳۰ روز محاسبه می‌شده و یک
غرّه بیش‌تر نداشته است.
این تعیین طول ثابت ماه تشری و دیگر ماه‌های سال به گونه‌ای که با
رویت هلال ارتباط مستقیم نداشته باشد مربوط به زمانی است که طول ماه‌ها را، حداقل برخی از فرق
یهود، برای گاه شماری‌های خود ثابت در نظر می‌گرفته‌اند و همانند گاه‌شماری هجری قمری با ماه‌های «حسابی» یا به اصطلاح منجمان «امر اوسط» یا به گفته بیرونی
«قمری وسطی و روش منجمان» که همواره
محرّم را ۳۰ روز و صفر را ۲۹ روز در نظر می‌گیرند، تشری را ۳۰ روز به حساب می‌آوردند.
به نوشته بیرونی،
بنا بر معتقدات یهود،
حضرت نوح علیه‌السلام
آغاز ماه‌ها را ــ به
سبب ابری بودن
آسمان در دوره‌ای شش ماهه که رویت هلال و دیگر صُوَر ماه امکان نداشت ــ بر اساس محاسبه تعیین کرد.
اگر طول ماه‌های
تقویم یهودی بر اساس محاسبه تعیین شود و ماه تشری همواره ۳۰ روز و ماه پیش از آن (ایلول) ۲۹ روز باشد، طبق قاعده ماه تشری باید دو روزِ اول (غُرّه) داشته باشد
و این بر خلاف نوشته بیرونی
است که این ماه را دارای یک غرّه دانسته است.
از دو روزِ اولِ ماه تشری، روز یکم (روشها ـ شانا) را روز اول سال می‌دانستند و آن را طبق
آیینی با دمیدن در
بوق‌ها و
شاخ‌ها جشن می‌گرفتند
و جشن دومین روز، به عنوان نخستین روز ماه، نیز معمولاً به یهودیانی اختصاص داشت که در
بیت المقدّس ساکن نبودند و در آوارگی به سر می‌بردند.
در دوره اسلامی نام ماه‌های
سریانی، از جمله تشرین، در گاه‌شماری‌های گوناگون ــ که از لحاظ
مبدأ و نوع
سال و روش
کبیسه گیری متفاوت بودند ــ به کار رفته است
و ماه‌های
رومی،
مقدونی،
اسکندری، ذوالقرنینی و سریانی ـ مقدونی نامیده می‌شدند.
این موضوع سبب شده است که میان منجمان و مورخان در باره ماهیت ماه‌های سریانی اختلاف نظر به وجود آید.
رواج انواع گاه شماری در سرزمین‌های
بین النهرین و
شام و این‌که در آثار بسیاری از مورخان و منجمان اسلامی، از جمله بیرونی، به همه ملت‌های
اروپا و
خاور نزدیک، «رومی» اطلاق شده، بر دشواری تشخیص نوع گاه شماری افزوده است.
به نوشته بیرونی،
ترسایان (پیروان کلیسای سریانی شرق) سال‌های سریانی و رومی را با مبدأ گاه‌شماری سلوکی به کار می‌برند.
او
مبدأ گاه شماری سلوکی را نخستین روز
سال سریانیِ جلوس سلوکوس اول ملقب به نیکاتور، سال ۳۱۲ ق م، در ماه تشرین اول مقارن با ماه دیوز
یونانی و در
فصل پاییز دانسته است.
این مبدأ، در حقیقت همان مبدأ تقویم سلوکی است که بر روی پوست نوشته‌های دورا اروپوس با نام «مبدأ پیشین» و با نام یونانی ماه‌ها به کار رفته است.
بسیاری از منجمان و مورخان ایرانی، فاصله بین این مبدأ گاه شماری تا روز
جمعه اول
محرّم سال اول هجری (مبدأ گاه شماری هجری) را ۷۰۰، ۳۴۰ روز محاسبه کرده‌اند.
دو گاه شماری سریانی و سریانی ـ مقدونی گاه‌شماری شمسی بوده‌اند و در آن‌ها طول ماه تشرین اول ۳۱ و تشرین دوم یا ثانی/ آخر (و به نوشته تشرین حرای)
۳۰ روز محاسبه می‌شده است.
در گاه‌شماری سریانیان، سال از تشرین اول (مقارن با ماه اکتبر میلادی و دهم مهر تا دهم آبان شمسی) آغاز می‌شود، ولی در گاه‌شماری سریانی ـ مقدونی سال از کانون ثانی (مطابق با ژانویه میلادی و یازدهم دی تا یازدهم بهمن شمسی) آغاز می‌شود و تشرینِ اول، دهمین و تشرین دوم، یازدهمین ماه سال به شمار می‌آید.
بر اساس این دو گاه شماری، برخی منجمان و مورخان تشرین اول یا قدیم را نخستین ماه سریانی
و برخی از جمله
یعقوبی آن را دهمین ماه دانسته‌اند.
تقویمی نیز که بیرونی
با عنوان رومی از آن یاد کرده و به نوشته وی از کانون آخر آغاز می‌شود، همین گاه شماری سریانی ـ مقدونی است.
تا پیش از رواج گاه‌شماری یولیانی در قرن چهارم میلادی میان
مسیحیان جهان، در بسیاری از نقاط جهان ماه‌های سریانی با نوعی گاه‌شماری شمسی ـ قمری به کار می‌رفته است و حتی در قلمرو
ایران در دوره‌های سلوکی و پارتی
سکه‌هایی با این گاه شماری
ضرب شده است.
ابن ندیم از نوعی گاه شماری با عنوان گاه‌شماری حرانی یاد کرده که در آن ماه‌های تشرین اول و ثانی به ترتیب ماه‌های هفتم و هشتم سال بوده‌اند.
این گاه‌شماری که به ویژه مورد استفاده
صابئین منطقه
بین النهرین بوده، نوعی گاه شماری شمسی ـ قمری با ترتیب اجرای کبیسه‌هایی برابر کبیسه‌های گاه شماری یهودی بوده و سال آن از ماه نیسان آغاز می‌شده است.
برابر پژوهش
دین بر اساس دست‌نویسی درباره تقویم سریانی متعلق به سال‌های ۱۰۰۳ـ۱۰۰۴ میلادی، تشرین اول و دوم ماه‌های اول و دوم در گاه‌شماری
کلیسای مسیحی سریانی بوده است.
در گاه‌شماری‌های رایج در میان
مسلمانان آسیای صغیر تشرین اول و دوم ماه‌های دهم و یازدهم به شمار می‌آمدند است تا این‌که در ۱۰۸۷ هجری به فرمان
سلطان محمد چهارم،
امپراتور عثمانی (حک: ۱۰۵۸ـ۱۰۹۹)، برای گاه شماری مالی
دولت عثمانی
تقویم جدیدی با نام ماه‌های سریانی، بجز نام سه ماه مارس، می و اکوس با سال‌های قمری و حذف یک سال قمری در یک دوره زمانی معیّن که به «ازدلاق» یا به تعبیر دولت عثمانی «سِوِش»، معروف شد وضع گردید.
در این گاه شماری، تشرین اول و دوم به ترتیب ماه‌های هشتم و نهم سال در نظر گرفته شده بودند.
این گاه شماری تا ۱۹۲۵ میلادی/ ۱۳۴۱ مالی (پایان
مشروطیت دوم در عثمانی) رایج بود.
پس از آن‌که
دولت ترکیه گاه‌شماری گریگوری را رسماً پذیرفت، تشرین اول و دوم (ماه‌های هشتم و نهم سال) را به ترتیب «اِکیم» و «کاسیم» نامیدند.
در گاه‌شماری‌های شمسی ـ قمری، همانند گاه شماری
یهود و کلیسا ماه تشری (تشرین) در قرن بیست ویکم میلادی در زودترین موقع از پنجم سپتامبر تا چهارم اکتبر و در دیرترین موقع از چهارم اکتبر تا دوم نوامبر مصادف می‌شود.
در حالی که در
قرن بیستم میلادی در زودترین موقع از ششم سپتامبر تا پنجم اکتبر و در دیرترین موقع از پنجم اکتبر تا سوم نوامبر مصادف بوده است.
در احکام
نجوم بابلی، انجام دادن کارهایی مثل بازگشتِ
مسافر به
خانه و آوردن
پرنده در ماه تشرین/ تشری، بجز در روزهای یکم و سوم،
نیک بوده و بخشی از روزهای هشتم و سیزدهم نیز خوش یُمن و بخشی دیگر
بد یمن به شمار می‌رفته است.
(۱) علاوه بر کتاب مقدّس عهد عتیق.
(۲) ابن ندیم، الفهرست.
(۳) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
(۴) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۵) عبدالعلی بن محمد بیرجندی،
شرح زیج جدید سلطانی، نسخه خطی کتابخانه دیوان هند، ش ۳۰۰۰.
(۶) حسن تقی زاده، بیست مقاله تقی زاده، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۷) اسماعیل حاکمی، گاه شماری رومی و ادب فارسی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۲ و ۳، سال ۱۵، شماره مسلسل ۶۰ و ۶۱، ۱۳۴۶ ش.
(۸) علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا.
(۹) رضا عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۰) زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸.
(۱۱) مسعودی، مروج (بیروت).
(۱۲) مظفر بن محمدقاسم
گنابادی،
شرح بیست باب
ملامظفر (در باره رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی۱۳۷۶.
(۱۳) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، سی فصل در معرفت تقویم، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۷۰.
(۱۴) دائرة‌المعارف جودائیکا، واژه‌های فرهنگ یهود، (ترجمه و تدوین منشه امیر).
(۱۵) یعقوبی، تاریخ.
(۱۶) جلال الدین همائی، تاریخ ادبیات ایران، تهران ۱۳۴۰ ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تشری»، شماره۳۵۶۰.
