تزاحم در فقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تزاحم، اصطلاحی در
اصول فقه و
فقه می‌باشد.
تزاحم در
فقه به دو معنا به کار رفته است. معنای اول، که به معنای لغوی نزدیک است، ازدحام مکلفان در انجام دادن برخی
واجبات یا
مستحبات است. مثلاً هرگاه ازدحام مأمومین در
نماز جمعه یا جماعت سبب ناممکن شدن سجود مکلف بر زمین یا متابعت نکردن او از امام گردد، بر طبق برخی
مذاهب عامه ،
سجده کردن بر پشت مأموم دیگر جایز و متابعت از امام
واجب است. در مقابل، بعضی به اعاده
نماز حکم داده‌اند.
در باب
تزاحم طواف کنندگان برای بوسیدن یا لمس (استلامِ)
حجرالاسود ، که استحباب دارد، نیز
فقها به کافی بودنِ اشاره به آن حکم کرده‌اند.
تزاحم به معنای دوم در «
تزاحم حقوق » به کار رفته است، چه تزاحم در مصادیق
حق اللّه یا
حق الناس باشد چه میان حق اللّه و حق الناس.
در
منابع فقهی ، مسائل مختلفی درباره تزاحم حقوق مطرح شده است، از جمله: تزاحم میان غُرَماء (طلبکاران) در مال بدهکاری که
قاضی به افلاسِ او حکم داده است (اصطلاحاً: مفلَّس) و او پس از حکم قاضی به مدیون بودن خود نسبت به شخصی غیر از غرماء اقرار نماید. برخی فقهای
اهل سنت اقرار وی را نافذ نمی‌دانند، برخی اقرار او را نافذ و بستانکار را در شمار سایر غرماء می‌دانند، و برخی دیگر او را بدهکار می‌شمرند.
در تزاحم
وصایا ، اگر شخصی وصیت‌های متعددی بکند که بیش از ثلث اموال وی را در بر گیرد و وارثان بیش از
وصیت بر ثلث
ارث را نپذیرند یا میزان وصیت‌ها از تمامی ارث بیش‌تر باشد، برخی فقها وصیت سابق را بر لاحق مقدّم دانسته و برخی دیگر در مورد حق اللّه و حق الناس قائل به
احکام متفاوتی شده‌اند.
در برخی
منابع فقهی امامی ، تزاحم حقوق به‌طور جدّی مورد توجه قرار گرفته است، از جمله
ابن ابی جمهور احسایی برخی مصادیق تزاحم بین حقوق الاهی، اعم از تزاحم واجبات با یکدیگر و تزاحم احکام
واجب با احکام
مستحب ، را آورده و از موارد تزاحم حق الناس در
فقه به‌طور مفصّل بحث کرده است.
محمد بن مکی ، معروف به شهید اول نیز مباحث کتاب «تزاحم الحقوق» از کتاب دروس را به تزاحم حقوق مردم در برخی مشترکات عمومی، مانند خیابان‌ها و کوچه‌ها و دیوارهای اشتراکی، اختصاص داده است.
(۱) الموسوعة الفقهیّـة، ج ۱۱، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۲)
محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
(۳) ابن قدامه،
المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴) مالک
بن انس، المدونة الکبری، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۵)
حسین بن محمدآل عصفور، الانوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم: مکتبة انوار الهدی، (بی تا).
(۶) ابن ابی جمهور، الاقطاب الفقهیّـة علی مذهب الامامیة، چاپ
محمد حسون، قم ۱۴۱۰.
(۷)
محمد بن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم ۱۴۱۴؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تزاحم در فقه»، شماره۳۵۱۷.
