ترکاشوند
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ترکاشوند، نام یکی از ایلات شیعیمذهب ساکن در
استان همدان،
کرمانشاه،
لرستان و برخی از نواحی مجاور هستند. امروزه ترکاشوندها در روستاها و حاشیه شهرها بر روی زمینهایی محدود به کشت و زراع اشتغال دارند. برخی از دامداران ترکاشوند تا ١٣٤٨ش/١٩٧٠م از راه فروش محصولات لبنی و نیز
پشم و چادرهای دستباف از موی
بز، و گلیم و قالیچه زندگی میگذراندند. زبان ترکاشوندها را گویش لکی و یا به واسطه همسایگی آنها با ایل کرد گویشی کردی آمیخته با لغات لری دانستهاند.
ترکاشوندها خود را منسوب به قوم لُر میدانند که حدود دو قرن قبل، از الشتر لرستان به منطقه ترکنشین
همدان کوچیدند و ترکان آنها را ترکاشوند، یعنی «ترکشدند» نامیدند. برخی دیگر نام ایل را از دو بخش ترک و پسوند «آشوند» (پسوندی ناشناخته) دانستهاند.
اما این وجه تسمیهسازی مبتنی بر فقه اللغۀ عامیانه و غیر علمی است. دریافت ریشهشناسی نام ایل نیازمند پژوهشِ دقیق زبانشناسی است.
ترکاشوندها در استانهای همدان و
کرمانشاه پراکندهاند. آنان در گذشته در روستاهای شهرستانه، آرتیمان، اُشترانِ شهرستان
تویسرکان و دامنههای ارتفاعات شهرستان
نهاوند میزیستند.
امروزه ترکاشوندها بین شهرهای
اسدآباد، تویسرکان و
نهاوند استان همدان،
مهران،
دهلران و دره شهر
استان ایلام،
و
کنگاور و صحنه در استان کرمانشاه و شهرهای
استان خوزستان زندگی میکنند.
ترکاشوندها به ٤ طایفۀ رحمتی، سلیمانی، ملیجانی و مرشدی تقسیم میشوند، و گویند نام طایفهها از اسامی نیای نخستین طایفهها گرفته شده است.
طایفه منسجمترین واحد ایلی، و خانواده
کوچکترین واحد اجتماعی در ایل ترکاشوند به شمار میرود. طایفۀ رحمتی بزرگترین و اصلیترین طایفۀ ترکاشوندهاست. هر کدام از طایفهها به تیرههایی تقسیم میشوند.
اهلرس ایل ترکاشوند را مجموعهای از ١٢٠ تیره معرفی کرده، و رحمتی را بزرگترین تیره دانسته است.
هر تیره به هنگام
کوچ به چند گروه دامدار تقسیم میشوند کـه هر یک را کُـرَنگ مینامند. کـرنگ یک واحـد اقتصـادی ـ اجتماعی متشکل از چند خانوار است که در کنار هم از یک مرتع مشترک استفاده میکنند و در انجام کارها مشارکت دارند. اعضای کرنگ پاسدار و محافظ منافع جمعاند. شمار اعضای کرنگ همیشه ثابت نیست و در هر
کوچ ممکن است تغییر کنند.
ایل رئیس مشخصی ندارد، لیکن هر طایفه رئیسی به نام کدخدا، و هر کرنگ نیز رئیسی به نام سرکرنگ دارد.
برای اطلاع بیشتر دربارۀ چگونگی سازمان ایلی در میان ترکاشوندها.
بنابر یک پژوهش میدانی ترکاشوندها به تدریج از اواخر اردیبهشت تا اواسط خرداد از قشلاق به ییلاقات خود در دامنههای شمالی
کوه الوند و گنجنامه تا حوالی کوههای کشانی و آرتیمان در نزدیکی تویسرکان میروند.
ترکاشوندها ٤ تا ٦ ماه در ییلاقات میمانند و از اواسط مهرماه به تدریج به قشلاقات بازمیگردند. مناطق ییلاقی ترکاشوندها در کیوارستان، موزلان، خاکو، ابرو، و ارکانه، ارزانفود در بخش مرکزی شهرستان همدان قرار دارد.
زمان آغاز
کوچ به قشلاق به کیفیت و غنای مراتع و علوفه در ییلاق بستگی دارد. سالی که مراتع در ییلاقات خوب و پربار است،
کوچ به قشلاق دیرتر صورت میگیرد. گروهی از کوچندگان برای خرید «جار» (کشتزارهای درو شده) برای چرای دام زودتر از دیگران
کوچ میکنند.
برخی از ترکاشوندها در میان راه ییلاق به قشلاق در مناطقی مانند صحنه و کنگاور و روستاهای اطراف آن تا آخر زمستان، حتی گروهی تا اردیبهشت ماه، اقامت میگزینند، و برخی دیگر تا خوزستان پیش میروند.
فاصلۀ میان ییلاق و قشلاق ترکاشوندها را در گذشته بیش از ٢٥٠ کمـ، و زمان
کوچ را هفتهها ذکر کردهاند.
مراتع و زمینهای چرای ترکاشوندها در استان همدان با مراتع همسایگان ترکشان، ایل یاریم طاغلو (یاریم طوقلو)، مشترک است. نواحی جنوب و شرق دامنههای الوند به یاریم طاغلوها، و غرب و شمال آن به ترکاشوندها اختصاص دارد.
استمرار رواج دامداری در میان ترکاشوندهای چادرنشین به چرا بستگی داشت و همین امر همواره مشکلاتی توأم با خطر در زندگی آنها پدید آورده بود، چنانکه سرانجام به فروپاشی نظام کوچندگی منجر شد و آنان به ناگزیر اسکان یافتند. اهلرس به نقل از کدخدای رحمتیها فروپاشی اتحاد و انسجام ایلی طوایف ترکاشوند را نتیجۀ تبدیل چراگاههای آنها در گیلان غرب به زمینهای مزروعی دانسته است.
بلک میشو مردمشناس که در ١٣٤٩ش/١٩٧٠م در میان ترکاشوندها به تحقیق پرداخته است، چادرنشینان لُر را به سبب داشتن گلههای فراوان احشام، مالدار و ثروتمند، و ترکاشوندها را به سبب نداشتن مرتع متعلق به خود برای چرای گلههایشان «نادار» میداند.
در حدود سال ١٣٣٤ش/١٩٥٥م روستاییانِ همسایۀ ترکاشوندها، حق چرا برای دامها تعیین کرده بودند که پرداخت آن برای ترکاشوندها مشکلات فراوانی به بار آورده بود.
عوامل چندی، از جمله اجرای اصلاحات ارضی دولت در منطقه و تغییرات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بعد از ١٣٥٤ش/ ١٩٧٥م، همچنین رشد جمعیت شهرها و روستاها و گسترش آنها به سمت نواحی کوهپایهای، دگرگونیهایی در زندگی ایلات و طوایف کوچندۀ منطقه پدید آورد. تقسیم زمینهای چرا و مراتع میان ایلات و طایفهها موجب درگیریهایی میان ترکاشوندها و بهاروندها و همسایگان آنها شد.
جنگ ١٣٥٩ش/١٩٨٠م
ایران و
عراق نیز تأثیر مخرب مضاعفی بر تغییر شکل ساختار و نظام کوچندگی ترکاشوندها داشت و چنانکه گذشت، آنان را برای ادامۀ حیات اجتماعی خود ناگزیر از اسکان در زیستگاههای موقتی در دهکدهها و برپایی اردوگاههای فصلی در اطراف شهرها و روستاهای بزرگ کرد.
اهلرس جمعیت ترکاشوندهای اطراف مراتع الوند کوه را حدود ٣٠٠ چادر نوشته است
طبق سرشماری ١٣٦٦ش جمعیت عشایر کوچندۀ ترکاشوندها، ٥٥٩ خانوار و ۸۹۹، ۳ تن بوده است که بین استانهای همدان، کرمانشاه، خوزستان،
لرستان و ایلام ییلاق و قشلاق میکردهاند.
در ١٣٧٧ش جمعیت ترکاشوندهای کوچنده ٩١٩ خانوار و ۰۲۲، ۶ تن گزارش شده است که میان استانهای همدان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و خوزستان پراکنده بودهاند.
امروزه ترکاشوندها در روستاها و حاشیۀ شهرها بر روی زمینهایی محدود به کشت و ورز اشتغال دارند و به کارگری و مشاغل کماهمیت شهری سرگرماند.
برخی از دامداران ترکاشوند تا ١٣٤٨ش/١٩٧٠م از راه فروش محصولات لبنی و نیز
پشم و چادرهای دستباف از موی
بز، و گلیم و قالیچه زندگی میگذراندند.
برخی زبان ترکاشوندها را یک گویش لکی
و برخی دیگر، به واسطۀ همسایگی آنها با ایل کردِ «جُمور»، گویشی کردی آمیخته با لغات لری دانستهاند.
از اینرو، برخی ترکاشوندها را از لحاظ قومی در گروههای کرد طبقهبندی کردهاند.
(۱) اماناللهی، سکندر، قوم لُر، تهران، ١٣٧٠ش.
(۲) اماناللهی، سکندر،
کوچ
نشینی در ایران، تهران، ١٣٦٧ش.
(۳) برقعی، محمد، چادرنشینان دامدار ایل ترکاشوند، همدان، ١٣٥٦ش.
(۴) دولتیاری، روحالدین، لرستان سرزمین تاریخ کهن، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۵) سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (۱۳۶۶ش)، نتایج تفصیلی، کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۶) سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (۱۳۷۷ش)، استان خوزستان، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۷) سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (۱۳۷۷ش)، استان لرستان.
(۸) فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای کشور، شهرستان همدان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ١٣٨٠ش.
(۹) فیروزان، ت، «دربارۀ ترکیب و سازمان ایلات و عشایر ایران»، ایلات و عشایر، تهران، ١٣٦٢ش.
(۱۰) قراگوزلو، غلامحسین، هگمتانه تا همدان، تهران، اقبال.
(۱۱) .Ehlers، E,«The Torkashvand of Western Iran», The Nomadic Peoples of Iran، eds R Tapper and JThompson، London، ۲۰۰۲
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترکاشوند»، شماره۵۸۸۲.