ترقی (نشریه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نشریه ترقی عنوان دو نشریه سیاسی و اجتماعی در دوره قاجار و پهلوی بود. این نشریه نخستین بار در
عصر مشروطه توسط
میرزا محمدعلی‌خان طهرانی به‌صورت هفته‌ای چاپ می‌گردید. نسخه دوم آن توسط
لطف‌الله ترقی در دهه بیست به چاپ می‌رسید.
ترقی، به مدیریت و نویسندگی
میرزا محمدعلی‌خان تهرانی، معروف به اسلامبولی، که در ۱۷
صفر ۱۳۲۵/اول آوریل ۱۹۰۷، در
تهران آغاز به انتشار کرد.
این نشریه در ۴ صفحه و در هر هفته دو شماره از آن منتشر می‌شد.
نام سردبیر در پایان برخی از شماره‌های ترقی آمده است.
چاپ این نشریه، سنگی
و در مطبعۀ شاهنشاهی به مدیریت عبدالله قاجار صورت می‌گرفت.
قیمت‌های مختلف بر مبنای واحد پولی کشورهای منطقه که بر صفحۀ اول این نشریه ذکر شده است،
می‌رساند که دایرۀ انتشار آن علاوه بر نقاط مختلف
ایران، مناطقی مانند
قفقاز،
روسیه،
مصر،
عثمانی و
هند را نیز در بر می‌گرفته است.
ترقی نشریه‌ای بود
ملی‌گرا، ضداستبداد و منتقد حکومت
محمدعلی شاه که مشتمل است بر: سرمقاله، بیانگر سیاست کلی نشریه، مانند حالت کنونی ایرانیان، بدبخت ایرانیان فلک‌زده، بشارت و قابل توجه وزارت داخله
اخبار شهرها، شامل اخبار مربوط به تهران و همدان
انعکاس مذاکرات مجلس
مطالب علمی، با عنوان حقایق علمی و اطلاعات مفیده
اعلانهای تجارتی و فرهنگی، مانند اعلان فروش چای و عطر، و یا آمادگی یک معلم برای تدریس خصوصی برای اطفال
درج مقالاتی از نشریات دیگر، مانند مقالاتی از روزنامه‌های فریاد و اقدام
مقالات سیاسی و اجتماعی، که بیشترین حجم ترقی به آن اختصاص داشت.
مقالاتی مانند جهت عقب ماندن ما چیست و یافتن قانون،
مقالاتی در باب روزنامه‌نگاری (جریده‌نگاری ایرانیان و آیا روزنامه خواندن چه فایده‌ای دارد)؛ و مسائل مربوط به زنان (انجمن نسوان و محسنات یکی از زنان آمریک).
بیشترین موضوعاتی که در مقالات این نشریه، بدانها پرداخته می‌شد، مربوط به نقد دستگاه سلطنت،
روحانیت، عدلیه، نظمیه و مجلس بود.
ناگفته نماند که نقد انحراف از اصول
مشروطیت در این نشریه جایگاه خاصی داشت که نمونۀ آن را در مقاله‌ای به نام توجه و ملاحظه می‌توان مشاهده کرد.
علاوه بر سردبیر که ظاهراً نوشتن سرمقاله‌ها را بر عهده داشت، کسانی مانند علی بن یوسف زنجانی، جواد بن یوسف زنجانی، عبدالحسین طبیب یزدی و شخصی به نام غلامحسین، از نویسندگان ترقی بوده‌اند.
در پایان برخی از مقالات این نشریه، امضای ات‌ب و یا یکی از فقراء دیده می‌شود.
به درستی روشن نیست که چند شماره از ترقی منتشر شده است، ولی دست کم از شمارۀ بیست و دوم آن خبر داریم که در اختیار براون بوده است. این نشریه با کودتای محمدعلی شاه در ۲۳
جمادی‌الاول ۱۳۲۶ق/۲۳ ژوئن ۱۹۰۸م، توقیف، و سردبیر آن میرزا محمدعلی‌خان دستگیر شد و در باغشاه به
اسارت درآمد.
از موضوعات مهم مندرج در آن قانون و مسائل اجتماعی بود، از جمله مقاله «قانون» و «مجازات مضاعف برای تکرار جرایم»، مطالبی درباره وقایع
مشروطیت و شورش میدان توپخانه و کمیسیون حفظ الصحه و بهداشت آب دارالخلافه تهران. مقالات به نام علی بن یوسف زنجانی و عبدالحسین طبیب یزدی نوشته می‌شد.
به نظر محیط طباطبائی (ص ۱۳۸ـ۱۳۹) ترقّی در مقایسه با دیگر جراید مشروطه، عادی و میانه بود، اما چون میرزامحمدعلی خان پس از به توپ بستن مجلس در ۱۳۲۶، با
میرزا جهانگیرخان شیرازی (صوراسرافیل) و
سلطان العلمای خراسانی هم بند شد، پرآوازه گردید. محمدعلی خان بر خلاف آن دو تن اعدام نشد؛ با توجه به یکی از مقاله های تند او در ترقّی که رابینو
ذکر کرده، رهایی او تعجب برانگیز است. از زمان زندانی شدن محمدعلی‌خان به بعد، از ادامه فعالیت او و روزنامه‌اش خبری در دست نیست. به گفته رابینو،
شماره ۲۲ روزنامه در چهارم رجب ۱۳۲۵ منتشر شد. تربیت
نیز از شماره های منتشرشده ترقّی تا شماره ۲۲ را دیده بوده است.
نشریه‌ای در دوره پهلوی، این نشریه را
لطف‌اللّه ترقّی در تهران منتشر می‌کرد. احتمالاً وی پیش از آن هم فعالیت مطبوعاتی داشته، زیرا در فهرست مندرج در روزنامه نجات ایران، نام وی جزو مدیران
جراید سال ۱۳۰۱ ش آمده است. وی دوره اول ترقّی را با نام میرزا لطف‌اللّه دانشمند منتشر می‌کرد و مدیر مسئول این دوره بود.
شروع انتشار ترقّی مصادف با دوره تثبیت حکومت
رضاشاه (۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ ش) بود، ازینرو از یک سو با
ملی گرایی افراطی، در سیاستهای فرهنگی رضاشاه جایی یافت و از سوی دیگر با تأکید بر اسلام در مردم نفوذ کرد.
نخستین شماره دوره اول ترقّی در ۲۲ تیر ۱۳۰۲ منتشر شد. در این دوره ترقّی سه شماره در هفته و در دو صفحه چهار ستونی چاپ می‌شد و به طورکلی مشتمل بود بر سه مقاله و وقایع داخلی و وقایع خارجی. مقالاتی نیز درباره سیاست خارجی داشت، از جمله مقاله‌ای درباره اجلاس موصل،
و نیز مقاله‌هایی که
ملی‌گرایی ترقّی را نشان می‌دهد، نظیر مقاله‌ای ستایش‌آمیز درباره پارسیان هندوستان به قلم ا. ع. کیانی
و تذکر در باب برخورد احتیاط آمیز با اخبار خبرگزاری‌های بیگانه مانند رویتر و بی‌سیم مسکو.
با توجه به وضع سیاسی و اجتماعی آن دوره، راهکار ترقّی توجه به اهداف
ملی گرایانه بود، مثلاً خواست ظهور منجی برای حفظ اتحاد
ملی و زنده کردن شکوه باستانی ایران، به کارگیری سیاست‌هایی همچون سیاستهای پترکبیر و موسولینی برای ایجاد جسارت
ملی در ایرانیان
یا تشویق به بازگشت به دوره کوروش و شاهپور برای جلوگیری از اضمحلال ایران
در بسیاری از شماره‌ها، برای تقویت روح
ملی، افکار بزرگان اسلام آورده می‌شد.
همچنین در مناسبت‌های مذهبی مطالبی درج می‌شد.
از دیدگاه جامعه‌شناسی سیاسی، ترقّی می‌کوشید نسبت به ساخت سنّتی
جامعه، پیش‌رو باشد. طرفداری از کارگران و زحمت‌کشان
و دعوت به قیام علیه اشراف و ملانمایان
نمونه‌هایی از این کوشش است. ترقّی از همان دوره نخست مواضع ضدانگلیسی داشت و در صدر اخبار و مقالات خود به
امریکا از نظر فرهنگی و تاریخی و سیاسی توجه می‌کرد. تا شماره نوزدهم دوره نخست ترقّی در دست است، اما دقیقاً معلوم نیست که تا چند شماره منتشر شده بوده است.
دوره دوم ترقّی در پنجم فروردین ۱۳۰۸ با همان هیئت پیشین آغاز شد، اما نام مدیر از لطف‌اللّه دانشمند به لطف‌اللّه ترقّی تغییر یافت. مقاله افتتاحی شماره نخست، «روزنامه‌نگاری در ایران و تغییرات آن» بود و نشریه ترقّی در طول فعالیت خود، مصداق کاملی از محتوای آن مقاله بود. بخش مهمی از اخبار داخلی مشتمل بود بر اخبار مجلس که شاید مجالی برای ارتباط لطف‌اللّه ترقّی با نمایندگان و مقدمه حضور او در مجلس بود.
ترقّی در این دوره وجهه‌ای ادبی نیز یافت و رمانسهای احساساتی با پیامهای صریح اجتماعی و اخلاقی از لطف اللّه ترقّی به صورت پاورقی در آن چاپ شد، از جمله جن در حمام سنگلج و خانم هندی که پس از چاپ در ترقّی، در ۱۳۰۷ و ۱۳۰۹ ش جداگانه در تهران به چاپ رسیدند.
شاهنامه فردوسی به تصحیح
سعید نفیسی و دیباچه مهاجرت‌های تازیکان به ایران نوشته
احمد کسروی در همین دوره ترقّی به صورت پاورقی چاپ می‌شد.
بنابر بعضی
اسناد، ترقّی می‌خواسته در وزارت معارف نشریه‌ای پویا و زنده معرفی شود،
اما احتمالاً دستگاه ممیزی
رضاشاه آن را تعطیل کرده است.
پس از وقایع شهریور ۱۳۲۰ و تبعات
جنگ جهانی دوم در ایران، ترقّی از پانزدهم خرداد ۱۳۲۳ به صورت هفتگی منتشر شد. در این دوره وجهه ادبی و عامه پسند آن بیش‌تر شد. شورای سردبیری نشریه به نویسندگانی چون
علی زرین قلم، ابراهیم مدرسی، علی حافظی، منوچهر مطیعی و
خسرو معتضد واگذار گردید.
لطف‌اللّه ترقّی که به فعالیت‌های حقوقی و سیاسی خارج از نشریه نیز می‌پرداخت، صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن باقی ماند. نشریه در این زمان، به سبب معضلات حقوقی، چندبار توقیف شد.
بنابر گزارش سرتیپ شیبانی، فرماندار نظامی تهران، به وزارت جنگ، ترقّی جزو نشریاتی بود که فرمانداری نظامی در ۱۲ دی ۱۳۲۳ آن را به سبب
اهانت به دولت در شماره ۱۰۵، توقیف کرد.
بنابر گزارش فروش روزنامه‌ها به دفتر نخست وزیری، ترقّی پس از روزنامه اطلاعات و اطلاعات هفتگی پرفروشترین نشریه پایتخت بود.
ترقّی پس از توقیف، از نهم بهمن ۱۳۲۳ با نام آزادی خلق و به مدیریت عادل خلعتبری منتشر شد، اما بار دیگر به دستور سرتیپ شیبانی، به سبب درج مقاله‌ای خلاف مشی سیاسی دولت، توقیف گردید.
ترقّی سپس با نام تهران مصور انتشار یافت و از پرفروشترین نشریات پایتخت شد. پس از آزاد شدن انتشارِ آزادی خلق در دهم تیر ۱۳۲۴ به دستور سرهنگ احمد بهارمست، ترقّی با نام پیشین منتشر شد،
و از همان آغاز، با رجال مناسبات برقرار کرد. مثلاً لطف‌اللّه ترقّی در نوزدهم تیر ۱۳۲۴ در نامه ای به نخست وزیر برای معرفی کمالی، مخبر ترقّی در
خراسان، درخواست یاری کرد.
از پاره‌ای تلگرام‌های همین دوره در می‌یابیم که مطبوعات دیگر در کشاکش با دیوان‌سالاری دولت از نفوذ ترقّی سود می‌جستند.
این نفوذ از سیاهه‌ای که اداره کل نگارش وزارت فرهنگ به نخست‌وزیر داده بود، پیداست؛ در آن‌جا لطف‌اللّه ترقّی از مدیران جرایدی معرفی شده است که طبق قانون حق
مصاحبه دارند.
توجه نظری نشریه ترقّی به مسائل روزنامه‌نگاری کم کم جنبه عملی یافت. در مکاتبه علی کمالی (مدیر روزنامه کمالی همدان) با هدایت (معاون نخست وزیر)، به هیئتی مرکّب از حبیب‌اللّه آموزگار مستشار دیوان کیفر، هدایت معاون نخست وزیر، مهتدی سرپرست تبلیغات وزارت فرهنگ و لطف‌اللّه ترقّی اشاره شده است،
که مسئول تدوین قانون مطبوعات در هجده مادّه بودند.
به این ترتیب لطف‌اللّه ترقّی از معدود روزنامه‌نگارانی بود که موفق شد در تاریخ مطبوعات ایران، خود را به عنوان نماینده صنف مطبوعات به
حکومت بقبولاند. با این حال، مقامات امنیتی این نشریه را زیرنظر داشتند؛ در نامه‌ای از وزارت کشور و شهربانی کل به استانداری آذربایجان ذکر شده که علی عباسقلی زاده (نماینده ترقّی در ماکو) رئیس آمار حکومت پیشه وری بوده و متهم به قتل ستوان سرمدی، رئیس ژاندارمری ماکو، است.
در بحران‌های اوایل دهه ۱۳۳۰ش، ترقّی به بهانه درج نشدن نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول چاپخانه، در سوم دی ۱۳۳۱ تعطیل و دادگاهی شد.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا دهه ۱۳۴۰ش که پایان انتشار ترقّی بود، این نشریه دوره آرامی داشت. با نزدیک شدن لطف‌اللّه ترقّی به دربار و مجلس، مواضع نشریه محافظه کارانه‌تر شد. اندیشه‌های
ملی‌گرایانه ترقّی در بخش ادبی، به پاورقی‌هایی بسیار عامه‌پسند و احساساتی و سرشار از حسرت گذشته ایران محدود شد.
نوشته‌های احساساتی مذهبی نیز از کسانی مانند محسن فارسی، جواد فاضل، علی اکبر کسمایی، ذبیح اللّه منصوری و م. محجوب چاپ می‌شد. اشخاصی چون محمدعلی شیرازی، پرویز لادبن، جهانگیر افخمی و نصراللّه شاهرخی، که به تناوب گرایشهای چپ و راست و بی طرف داشتند، مطالب ادبی و سیاسی و علمی ترجمه می‌کردند. آنچه در ترقّی کمتر تغییر کرد، اخبار مجلس و کنایات ملایم به
انگلیس بود و در مقابل، بتدریج به صورت درج اخبار علمی و سیاسی و فرهنگی امریکا از زندگی امریکایی ستایش می‌شد. در زمینه سیاست خارجی نیز ترقّی نگاهی انتقادآمیز به جنبشهای انقلابی خارجی، مانند جنبشهای
چین و
کوبا، داشت.برای نمونه «مردم چین بیدار می‌شوند.»،
خواهر کاسترو به دنیای آزاد پناهنده شد، می‌گویند نزدیک به یک میلیون نفر زندانی در کوبا وجود دارد.
با توجه به آنچه گفته شد، ترقّی نمونه مهم نشریاتی است که به ازای چند دهه فعالیت در سطوح گوناگون روزنامه‌نگاری و جذب مخاطبان بسیار، انعطاف سیاسی و فرهنگی بیشتری از خود نشان داد، و لو این‌که این انعطاف در جهت اهداف فرهنگ حکومتی و خواست‌ها و سلیقه‌های پهلوی اول و دوم بوده باشد.
(۱)
اسناد مطبوعات ایران : ۱۳۲۰ـ۱۳۳۲ ، چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی ، تهران : سازمان
اسناد ملی ایران ، ۱۳۷۴ـ۱۳۷۶ ش .
(۲)
اسناد مطبوعات : ۱۲۸۶ـ۱۳۲۰ ه . ش ، چاپ کاوه بیات و مسعود کوهستانی نژاد، تهران : سازمان
اسناد ملی ایران ، ۱۳۷۲ ش .
(۳)
اسنادی از مطبوعات ایران : ۱۳۴۰ـ۱۳۲۰ ه . ش ، تهیه و تنظیم اداره کل آرشیو،
اسناد و موزه دفتر رئیس جمهور، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، سازمان چاپ و انتشارات ، ۱۳۷۸ ش .
(۴) مسعود برزین ، شناسنامه مطبوعات ایران از ۱۲۱۵ تا ۱۳۵۷ شمسی ، تهران ۱۳۷۱ ش .
(۵) محمدعلی تربیت ، تاریخ مطبوعات ایران ، در ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت ، ج ۲، ترجمه محمد عباسی ، تهران ?( ۱۳۳۷ ش ) .
(۶) یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران : از آغاز تا سال ۱۳۲۹ ه ق / ۱۲۸۹ ه ش ، با اضافات و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه ها ، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده ، تهران ۱۳۷۲ ش .
(۷) محمد صدرهاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ ش .
(۸) محمد محیط طباطبائی ، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران ۱۳۷۵ ش .
(۹) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش .
(۱۰) براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۱۱) ترقی، شماره‌ها و دوره‌های مختلف.
(۱۲) ساتن، الول، نشریات منتشرۀ ایران در بین سالهای ۱۳۲۰-۱۳۲۶، ادبیات نوین ایران از انقلاب مشـروطیت تا انقلاب اسلامـی، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۳) صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۳ش.
(۱۴) کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۶۲ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ترقّی، نشریه»، شماره۳۴۶۰. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترقی»، شماره۵۸۷۹.
