تربیع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تربیع، قرار گرفتن ماه در وضعی که نیمی از قرص آن روشن دیده شود.
به نوشته
بیرونی در التفهیم،
اگر فاصله (دایرة البروجی) ماه از خورشید، (در جهت توالی بروج) به اندازه سه برج (°۹۰) باشد، آن را تربیع اول می‌نامند، که تقریباً در شب هفتم ماه قمری رخ می‌دهد.
اگر این فاصله به اندازه نُه برج (°۲۷۰) باشد، آن را تربیع دوم می‌نامند که زمان آن تقریباً شب بیست و دوم ماه قمری است.
در فارسی تربیع را نیمبُرید نامیده‌اند زیرا در این دو وقت نیمی از قرص ماه، روشن دیده می‌شود.
آریستارخوس ساموسی ، اخترشناس
یونان باستان (۳۱۰ـ ۲۳۰ ق م)، نخستین کسی بود که نسبت فاصله خورشید از زمین به فاصله ماه از زمین را (از راه هندسی در هنگام تربیع ماه) محاسبه کرد.
چون در تربیع اول و دوم دقیقاً نیمی از ماه روشن دیده می‌شود، مطابق شکل ۲ زاویه SME در تربیع اول و زاویه SME در تربیع دوم ۹۰ درجه می‌شود.
با اندازه گیری زاویه SME از راه رصد و با استفاده از روابط مثلثاتی می‌توان نسبت فاصله خورشید از زمین به فاصله ماه از زمین را محاسبه کرد.
آریستارخوس زاویه را ْ۸۷ به دست آورد و نتیجه گرفت که ۲۰ < < 18 است.
بر اساس دانسته های امروزی، فاصله زاویه ای ماه از خورشید (متناظر با زاویه SME) در هنگام تربیع به‌طور متوسط َ۵۱ ْ۸۹ است و این نسبت، ۴۲۳ < < 368 محاسبه شده است.
در بعضی منابع به جای تربیع اول، تربیع چپ و به جای تربیع دوم، تربیع راست به کار رفته است،
زیرا موقعیت ماه در آسمان در تربیع اول، سمت چپ خورشید است اما در تربیع دوم عکس این رخ می‌دهد.
در نجوم امروزی، «تربیع دوم» را تربیع سوم یا تربیع آخرمی نامند.
در
نجوم دوره اسلامی اصطلاح تربیع برای مواردی غیر از موقعیت ماه نسبت به خورشید نیز به کار رفته است.
برای مثال قرار داشتن دو کوکب (= ستاره یا
سیاره) به فاصله سه برج (°۹۰) از یکدیگر را نظر یا نگریستن از تربیع می‌نامیدند.
اگر اختلاف میان جای ماه و کوکبی سه برج بود، آن را نیز تربیع می‌نامیدند.
این بیان در باره خود برجها با هم نیز رایج بود؛ برای مثال
حَمَل با
سرطان و [جدی [جَدی]] در حالت تربیع است.
در
احکام نجوم در باره مرتبه های نگریستن (موضع ظاهری دو جسم نسبت به یکدیگر) آمده است که قویترین آن‌ها اجتماع، سپس مقابله و در مرتبه های بعدی تربیع راست و چپ است.
تربیع میان دو برج یا دو
سیاره، حالت نیمه دشمنی بین آن‌ها را بیان می‌کرد.
همچنین گفته شده است که بین برجهایی که در حالت تربیع با هم قرار دارند، بغض و
کینه وجود دارد.
در احکام نجوم برای هریک از اتصالات ماه (
مقارنه ،
تثلیث ،
تسدیس ، تربیع و
مقابله ) با
سیارات و خورشید در برجهای مختلف احکام خاصی وجود دارد.
در نجوم جدید، لحظه تربیع اول و دوم زمانی است که اختلاف طول دایره البروجی
زمین مرکزی ظاهری ماه و خورشید به ترتیب به ْ۹۰ و ْ۲۷۰ می‌رسد.
از دیدگاه رصدی، هنگام تربیع اول تقریباً در زمان
غروب خورشید و هنگام تربیع دوم در زمان
طلوع خورشید ، ماه بر
نصف النهار ناظر قرار می‌گیرد و همیشه بخش محدب نیمه قرص ماه به سوی خورشید است.
از دید ناظر زمینی، دو
سیاره عطارد و
زهره نیز تغییرات هلالی شبیه ماه دارند.
امروزه با استفاده از تلسکوپ می‌توان تغییرات هلالی آن‌ها را مانند ماه مشاهده کرد.
هنگامی که
عطارد و زهره به بیشترین دوری (فاصله زاویه ای) شرقی یا غربی از خورشید می‌رسند، در حالت تربیع دیده می‌شوند.
(۱) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲) شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه ملک، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۳) محمدبن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۴) مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفّر فی معرفة التقویم (در باره رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی (بی جا) ۱۲۸۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تربیع»، شماره۳۴۲۹.
