تذکره حزین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکره حزین (یا تذکرة المعاصرین)، تذکره‌ای در شرح احوال شاعران و علمای شیعی ایران، تألیف
شیخ محمدعلی حزینِ لاهیجی،
شاعر و عالم عصر
صفوی است. این تذکره شامل شرح حال یکصد تن از عالمان و شاعران معاصر مؤلف، از ۱۱۰۳ تا ۱۱۶۵، است. حزین تذکره خود را در اواخر ۱۱۶۵، هنگام اقامتش در
هندوستان و ظرف مدت نه
روز، نگاشته است.
کتاب با یک مقدمه انتقادی شروع میشود. مؤلف در مقدمه ضمن نقد تذکره‌های معاصرینش، آنها را مملو از تحریفات و اشتباهات فاحش می‌داند
و ضعف آنها را عدم دقت در ذکر احوال و بی‌احتیاطی در نسبت دادن اشعار به شاعران ذکر می‌کند.
تذکره حزین، علاوه بر مقدمه، دو بخش دارد؛ بخش اول یا فرقه اول شامل شرح حال و نمونه آثار بیست تن ازعلمای معاصر اوست،
و بخش دوم یا فرقه دوم شامل شرح زندگانی و نمونه اشعار هشتاد و یک تن از شعرای معاصر نویسنده است.
این تذکره در مقایسه با تذکره‌های هم‌عصر حزین از ویژگی‌های ممتاز برخوردار است.
شاعرانی که حزین معرفی کرده است، یا آنان را در
خانه پدری ملاقات کرده و یا با ایشان دوستی و مراوده داشته است و یا استاد او بوده‌اند. تذکره او از این حیث، دارای اطلاعات دقیق و قابل اعتمادی است که شاید در تذکره‌های مشابه و معاصر نتوان یافت.
حزین که خود شاعر و دارای
ذوق و نکته‌سنجی شاعرانه بوده، درباره شاعران معاصرش اظهارنظرهایی کرده است که ذوق انتقادی او را نشان می‌دهد؛ وی گاه حتی در اشعار آنها تصرفاتی کرده است.
او هنگام معرفی شاعران، با صراحت، به نقد
شعر هر یک نیز می‌پردازد و از این حیث به این کتاب اعتباری ویژه می‌بخشد.
از مزایای دیگر تذکره حزین ارزش تاریخی آن است؛ مؤلف ضمن معرفی شاعران، گاه به حوادث و وقایع اجتماعی و سیاسی عصر اشاره کرده و وضع حکومت و حاکمان را باز گفته است. همچنین در شرحی که او از حال و روز شاعران هر شهر می‌دهد، وضع فرهنگی و علمی آن شهر مشخص میشود؛ مثلاً شرح حال
محمدعلی سکاکی شیرازی و ملاعلی اصفهانی
که در خلال معرفی اولی به استیلای افغانیان بر
شیراز و در معرفی دومی به حادثه
قتل عام شهر
همدان اشاره شده است.
تذکره حزین در شرح حال شاعران به چگونگی
معیشت آنان و نیز هنرهای دیگری جز شعر که شاعر بدان آراسته بوده اشاره کرده است و از این حیث منبع مناسبی برای مطالعه
وضع اجتماعی و معیشتی شاعران عصر صفویه است.
عمده ترین عیب این تذکره، اتکای مؤلف آن بر
حافظه، و دسترسی نداشتن به منابع و اسناد معتبر است. او برای ذکر نمونه آثار و شرح احوال علما و شاعران صرفاً از حافظه خود بهره جسته است. وی که در مدت نه روز، آن هم در نهایت پریشان حالی، این تذکره را فراهم آورده، بسیاری از مطالب اصلی را از قلم انداخته است.
به هر حال، این تذکره می‌تواند به عنوان مکمل تذکره های هم عصر حزین مورد استفاده محققان قرار گیرد.
نثر تذکره حزین نسبت به تذکره های معاصرش از پختگی و ایجاز برخوردار است. شیوه نگارش فرقه اول (شرح حال علما) با فرقه دوم (شرح حال شاعران) متفاوت است. در فرقه اول، نثر
مصنوع، متکلف، فاضلانه و منشیانه است، آنچنانکه گاه درک و دریافت
مفاهیم دشوار می‌گردد،
عبارات و
مفردات عربی زیاد است و دعاها نیز بیش‌تر عربی است. در فرقه دوم عبارات ساده تر و ادیبانه تر و بیش‌تر شبیه نثر مرسل دوره های اولیه نثر فارسی اس.
تذکره حزین اولین بار به ضمیمه
کلیات وی در لکهنو در ۱۲۹۳ و بار دوم در کانپور به سال ۱۳۱۱ با چاپ سنگی منتشر شده است. در ایران اولین بار این تذکره با مقدمه محمدباقر الفت در ۱۳۳۴ش در اصفهان به چاپ رسیده است. آخرین چاپ منقح و مصحح تذکره به همراه تعلیقات و فهرستها به کوشش معصومه سالک و به مناسبت کنگره حزین در ۱۳۷۵ش صورت گرفته است.
(۱)
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
(۲) محمدرضا شفیعی کدکنی، شاعری در هجوم منتقدان: نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، تهران ۱۳۷۵ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکره حزین»، شماره۳۳۹۸.
