تذکرةالشعراء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکرة الشّعراء، کتابی در شرح
احوال شاعران به
زبان فارسی ، توسط دولتشاه بن علاءالدوله سمرقندی نوشته شده است.
این
کتاب ، بنا برتصریح مؤلف در خاتمه آن،
در ۸۹۲ پایان یافته
و در مقدمه
به امیرعلیشیر نوائی (متوفی ۹۰۶) تقدیم شده است.
دولتشاه از امیرزادگان
و رجال
قرن نهم بود.
پدرش، امیرعلاءالدوله اسفراینی، از ندیمان شاهرخ تیموری (حک: ۷۹۶ ـ ۸۵۰)
و خود از نزدیکان سلطان حسین بایقرا (حک :۸۷۳ ـ ۹۱۱)
و امیر علیشیرنوائی بود.
دولتشاه برخلاف
سنّت خانوادگی از
امارت دست کشید
و به کسب
فضایل پرداخت
و در پنجاه سالگی تألیف تذکرة الشعراء را آغاز کرد.
دولتشاه سبب تألیف تذکره شاعران را فقدان کتابی در باره این موضوع ذکر کرده است.
او در بیان زندگینامه شاعران به منابعی چون چهارمقاله
نظامی عروضی ،
تاریخ گزیده
حمدالله مستوفی و تذکرة مناقب الشعرای ابوطاهر خاتونی
اشاره کرده، با وجود این خود را نخستین مؤلف مقامات
و احوال شعرا دانسته
و ظاهراً از تذکرة لباب الالبابِ محمد عوفی نیز آگاهی نداشته، زیرا از آن سخنی به میان نیاورده است.
دولتشاه اطلاعات مورد نیاز را از
دیوان شاعران
و کتابهای تاریخی گردآورده
و از شنیده های خود نیز سود جسته است.
او تذکره خود را بر اساس
تاریخ و دوره زندگی شعرا مرتب کرده
و شرح حال ۱۵۰ شاعر نامدار را از ظهور
اسلام تا زمان زندگی خود آورده است.
تذکرة الشعراء با دیباچه مؤلف آغاز می‌شود.پس از مقدمه ای در ذکر دَه تن از شاعران
عرب ، شعرای
پارسی گو به لحاظ تاریخی به هفت طبقه تقسیم می‌شوند که آخرین طبقه به شعرای هم دوره دولتشاه اختصاص دارد.
در این ضمن به
احوال پادشاهان حامی
شعر و رویدادهای تاریخی نیز اشاره شده است.
در خاتمه، شرح زندگی
و مکارم هفت تن از بزرگان روزگارِ دولتشاه آمده
و کتاب با «شطری از مقامات ابوالغازی سلطان حسین بهادر»
به پایان رسیده است.
سبک نگارش تذکره دولتشاه در
دیباچه کتاب، نه فنی
و دشوار
و نه ساده
و مُرسَل است، بلکه شیوه ای است برگرفته از هر دو، ولی
نثر آن در
نگارش احوال شاعران ساده وجذاب است.
تذکرة الشعراء به جهت دربرداشتن شرح حال بسیاری از شاعران متقدم
و معاصر مؤلف اثری ارزنده است، اما در زندگینامه شاعران در چند مورد مطالب دور از واقع نیز آمده که نشان دهنده ضعف
پژوهش نویسنده است
و در حقیقت از تنزلِ ادبی در این دوره
و سطحی شدن
تحقیق و تتبع ناشی می‌شود.
به طورکلی دولتشاه در تنظیم
و تألیف این تذکره، به خواندنی بودن آن توجه کرده
و به جنبه تحقیقی آن چندان نپرداخته است.
دولتشاه، جز نقل
احوال شاعران، به
نقد شعر آن‌ها نیز می‌پردازد.
او بنا بر
سبک موردپسند زمان خود، به
طنطنه الفاظ و مضمون آفرینی و آرایه های لفظی توجه می‌کند
و شعر را با این ملاکها نقد
و ارزیابی می‌کند.
وی اشعاری را که
فصیح و روان
و پیراسته از تکلفات
و صنایع باشند،تحسین نمی‌کند، چنانکه ذکر تمامی قصیده «بوی جوی مولیان»
رودکی را در تحمل تذکره نمی‌داند
دولتشاه، چون در دوره
انحطاط ادبی به سر می‌برده، در معرفی چند تن از شعرا، از جمله
حافظ ، شاعری را دون مرتبه آنان دانسته
و به فضایل دیگر آنان پرداخته
و توجه نکرده است که تذکره او بر مدار شعر
و شاعریست.
تذکرة الشعراء مرجع بسیاری از تذکره نویسان بوده
و به سبب اهمیتی که در ذکر
احوال شاعران داشته، بارها در
ایران و هندوستان چاپ شده است.
این
کتاب در ۱۳۰۵در
بمبئی ودر ۱۳۱۸ به تصحیح ادوارد براون در لیدن انتشار یافت.
در
قرن دهم به
ترکی ترجمه
و تلخیص شد.
یک ترجمه ترکی آن با عنوان سفینة الشعراء در ۱۲۵۹ در
استانبول چاپ شد
هامر ـ پورگشتال نیز آن را به
آلمانی ترجمه
و چاپ کرده است.
(۱) امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ش.
(۲) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲: از
فردوسی تا سعدی، ترجمه
و حواشی
و تعلیقات علی پاشا صالح، تهران ۱۳۵۸ش.
(۳) محمدتقی بهار،
سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ ۱۳۵۶ش.
(۴) حاجی خلیفه.
(۵) دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
(۶) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکرةالشعراء»، شماره۳۳۹۳.
