تحفة الملوک (اصفهانی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تحفة الملوک» تالیف
علی بن ابی حفص بن فقیه محمود اصفهانی به فارسی پیرامون اندرزهای حکیمانه، در حدود اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم تالیف شده است. به تصریح مؤلف در مقدمه، کتاب به درخواست برخی از بزرگان و امرا، از کتب موعظه و نصیحت گردآوری شده است.
کتاب شامل دو مقدمه از مصحح و مصنف و پانزده باب است. مطالب هر باب با موضوعی خاص آغاز شده و به ترتیب با استناد از آیه‌های قرآنی، احادیث، روایت‌ها، امثال و حکم و سخن بزرگان و حکایت‌های اخلاقی به پایان رسیده است.
ابواب پانزده گانه کتاب درباره خرد، نادانی، سخن،
حکمت ،
دوست ،
دشمن ،
فرزند ، پادشاهی، خدمت پادشاه،
صبر و شتاب،
نیکی و بدی،
خوی نیک و
خوی بد، نهفتن راز،
دنیا و
حرص به آن نوشته شده است.
مؤلف پس از تعریف هر موضوع چند
آیه یا حدیث و نیز اقوالی از
حضرت علی علیه‌السّلام ،
ابوحنیفه ،
امام شافعی و حتی فلاسفه یونان و شاهان و حکمای قدیم
ایران و
چین و
هند در تایید آن نقل می‌کند و حکایاتی از سلاطین و خلفا و امرا و وزرا و دانشمندان، به مناسبت می‌آورد.
آمیختگی مطالب با اشعاری متناسب با موضوع مورد بحث، یکی از وجوه اهمیت کتاب است؛ به ویژه آن که این اشعار از شاعران آغازین زبان فارسی همانند رودکی و
ابوشکور بلخی نقل گردیده است.
در پایان بیشتر نسخه‌های در دسترس تحفه الملوک دو حکایت با افتادگی‌ها و دستبردگی‌های بسیار نقل شده است که به نظر می‌رسد، جزو متن اصلی این کتاب نباشد. ابتدا حکایتی از اسکندر که به شرح و چگونگی وفات وی و پس از آن می‌پردازد و حکایت دیگر راجع به پایان حکومت کیخسرو است. این دو حکایت از لحاظ سبکی با متن کتاب همخوانی ندارند.
حکایت‌های تحفه الملوک در بیشتر موارد کوتاه هستند و بلافاصله از آنها نتیجه‌ای اخلاقی گرفته می‌شود. در حالی که دست کم در حکایت کیخسرو این گونه نیست. نام حکایت‌ها در تحفه الملوک آورده نمی‌شود، اما در حکایت کیخسرو به همین صورت یعنی (حکایت کیخسرو؛ آورده‌اند که...) ضبط شده است.
پانزده بیت بعد از حکایت اسکندر و نه بیت پس از حکایت کیخسرو آمده است که در قیاس با اشعار استوار متن کتاب بسیار سست‌اند. ژیلبر لازار این اشعار را بر اساس پنج نسخه از تحفه الملوک تصحیح کرده و با استناد به قرائنی که چندان استوار نیستند این اشعار را متعلق به دوره‌های اولیه شعر دری دانسته است.
آن چه اهمیت کتاب را چندین برابر می‌کند اشعاری است که در بین نثر استوار و فصیح این کتاب متناسب با موضوع درج شده است. تحفه الملوک یکی از منابع مهم اشعار شاعران آغازین زبان فارسی همچون
ابو شکور بلخی و
رودکی است. اولین مرتبه‌ای که سخن از تحفه الملوک به میان آمد و این کتاب ناشناخته معرفی گردید به خاطر اشعاری بود که از
کلیله و دمنه منظوم رودکی در آن وجود داشت. توجه به شیوه نگارش این کتاب ثابت می‌کند که تحفه الملوک در دوره‌ای نگاشته شده که هنوز نثر فارسی تحت تاثیر جریانی که بعد از ترجمه
نصر الله منشی از کلیله و دمنه رو به تکلف و پیچیدگی گذاشت، قرار نگرفته است.
از آنجا که مصنف قصد نگاشتن کتابی در آداب و اخلاق و پند و اندرز داشته، خود را ملزم به رعایت کوتاهی عبارت‌ها و ساده نویسی کرده است. همچنین وی در سرتاسر کتاب از سخنان گذشتگان و حکایت‌های آنان بهره فراوان گرفته است و چنین می‌نماید که برای حفظ ارزشهای لفظی و معنوی آن سخنان و حکایت‌ها به نقل مطالب چه از متون کتبی و چه از روایت‌های شفاهی پرداخته است. همین امر سبب گشته سبک نگارش کتاب نسبت به آنچه گفته شد، یعنی نیمه دوم قرن ششم و نیمه اول قرن هفتم اندکی قدیم تر به نظر آید.
تاریخ دقیق نگارش تحفه الملوک معلوم نیست. از این کتاب نسخه‌های متعدد (
ایاصوفیا ،
قونیه ،
نخجوانی ، مجلس،
نفیسی ،
آستان قدس ) در دست است که متن بر اساس آنها تصحیح شده است. کهن‌ترین نسخه کامل تاریخدار این کتاب نسخه‌ای است از موزه بریتانیا به تاریخ ۷۶۱ ق.
کتاب توسط علی اکبر احمدی دارانی مورد تصحیح قرار گرفته است. در انتهای اثر در بخشی به عنوان یادداشت‌ها، پاورقی‌های مصحح به ترتیب ابواب آمده است. نمایه‌های پایانی کتاب شامل آیات، احادیث و روایت‌های عربی، اشعار عربی، آغاز بیت‌های فارسی و اعلام است. منابع تحقیق و تصحیح کتاب نیز در دو بخش کتب و مجلات ذکر شده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
