تحریر تاریخ وصاف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تحریر تاریخ وصاف»، اثر عبدالمحمد آیتی، تحریر جدیدی است از «
تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار »، مشهور به «تاریخ وصاف»، نوشته شهاب الدین یا شرف الدین عبدالله بن فضل الله شیرازی؛ معروف به «
وصاف الحضره » که یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منابع و مآخذ تاریخ
ایلخانان ایران و ملوک اطراف آن به شمار می‌آید. کتاب به
زبان فارسی و در سال ۶۹۷ ق نوشته شده است.
انگیزه نویسنده، نشان دادن ارادت خویش به شیوه نگارش عطاملک جوینی، نویسنده
تاریخ جهانگشا بوده و کوشیده است تا ذیلی بر آن فراهم سازد و از آن جا که وی، دیوانی بوده و بسیاری از وقایع را دیده یا از بزرگان دربار ایلخانان شنیده، کتاب او شایان اعتماد و با اهمیت است.
کتاب با دو مقدمه از نویسنده آغاز و مطالب در پنج جلد، در شرح رویدادهای حکومت ایلخانان، از مرگ منکوقاآن تا اواسط سلطنت ابوسعید بهادر (۷۱۶- ۷۳۶)، ترتیب یافته است.
در ابتدای هر جلد، مقدمیه‌ای از وصاف در بیان سیر مباحث، آورده شده است.
کتاب، دنباله تاریخ جهانگشای
عطاملک جوینی بوده و حاوی وقایع سال‌های بین فتح
بغداد در ۶۵۶ ق تا اواسط سلطنت ابوسعید بهادر خان در سال ۷۲۸ ق می‌باشد.
نویسنده پس از شرح مختصری درباره منکوقاآن و وقایع پس از مرگ وی، به حوادث دوران سلطنت
هولاکوخان و فتح بغداد پرداخته است.
او ضمن بیان رویدادهای حکومت جانشینان هولاکو تا میانه سلطنت سلطان ابوسعید بهادر، به ذکر خاندان جوینی، اتابکان سلغری، اتابکان لر، سلاطین
کرمان ،
دهلی ، شبانکاره،
مصر ،جزیره کیش و آل کرت و نیز به تخت نشستن گیخاتو پرداخته و مطالب را با مرگ اولجایتو و روی کار آمدن ابوسعید بهادر به پایان رسانده است.
زبان کتاب که به نثر متکلف و مصنوع آوازه دارد، ترکیبی از اطناب و ایجاز بوده و نثر آن متکلف، مسجع و سرشار از عبارت پردازی و ذکر مترادفات و افراط در آوردن اخبار و
اشعار عربی و
آیات قرآنی است. قصد نویسنده از بیان این همه حشو و لغت پردازی، اظهار بلاغت و قدرت نمایی در سجع بوده است.
وصاف ضمن شرح وقایع تاریخی، اشعاری به عربی یا فارسی آورده که غالبا سروده خود اوست. او همچنین
رساله‌هایی چون «مدرسه سیار»، «
اصول علم بیان » و «
رساله‌ای در تشبیه» را نیز در کتاب آورده است.
بسیاری از اصطلاحات اداری و دیوانی حکومت ایلخانان در کتاب ثبت شده است.
جلد نخست، شامل رویدادهای آغاز پادشاهی چنگیز، نحوه جلوس قبلاقاآن، آمدن هلاکوخان و اولاد وی، فتح بغداد و فتح جزیره مول جاوه، حادثه قنغراتای، ذکر سلاطین مصر تا آغاز سلطنت ارغون و چیرگی وی بر احمد می‌باشد.
به احوال
فارس ، اتابکان لر و وزارت سعدالدوله
یهود تا پایان سلطنت ارغون پرداخته است.
نویسنده در تعریف
شیراز ، آن را از جمله بهترین سرزمین‌های
ایران معرفی و آن را ملک سلیمان دانسته که در روزگاران گذشته، در تصرف آل بویه بوده است.
وی معتقد است اگر جهان را به انسانی تشبیه کنند، شیراز به مثابه مردمک چشم او است و اگر کره زمین را به آسمان تشبیه نمایند، قصبات فارس به منزله ستارگان درخشان آن می‌باشند.
این شهر در سال ۴۵۸ ق به تصرف سلطان
آلب ارسلان بن
سلجوق در آمده و از آن روزگار تا ظهور دولت سلغریان، در تصرف سلاطین آن خاندان بوده است.
نویسنده از هفت تن که در این مدت از جانب ایشان بر فارس حکومت کرده‌اند، نام برده و شرح حال آنان را به تفصیل بیان کرده است. ایشان عبارتند از:
۱- فضلون شبانکاره که
آلب ارسلان بعد از گرفتن فارس، آن سرزمین را به طریق ضمان، به او سپرده، ولی وی بر
سلطان عاصی گشت و نظام الملک وی را از میان برداشت.
۲- رکن الدین خمار تکین که در خاندان
سلجوقی تربیت یافته و عاقبت هم به قهر آنان گرفتار گردید.
۳- اتابک جلال الدین جاولی سقاویه که قمع شبانکاره از فارس به دست او میسر شد.
۴- اتابک قراچه که مدرسه‌ای در شیراز بنا کرد و بر در
همدان کشته شد.
۵- اتابک منکوبرس. وی در جوار مزار‌ام کلثوم مدرسه‌ای ساخت و مرقد او همان جا است.
۶- اتابک بوزابه که پادشاهی
عادل بود و به دست ملکشاه کشته شد.
۷- ملکشاه که از نژاد سلاطین
سلجوق بود و بعد از کشتن بوزابه یک سال در فارس حکومت کرد.
در بردارنده حوادث تاریخی از
مرگ ارغون خان و جلوس کیخاتوخان تا پایان سلطنت غازان خان است که در آن به حکومت بایدوخان، اصلاحات غازانی، رویدادهای فارس و کرمان، همچنین مسائل
هند ،
مصر و
شام ، تصرف
دمشق و شامات توسط غازان و از دست دادن مجدد آن‌ها بیان شده است.
اثر تاریخ روزگار سلطان اولجایتو است که از پایان کار غازان آغاز شده و تا پایان پادشاهی اولجایتو ادامه دارد. در این مجلد، به رویدادهای کرمان، ملوک ایگ، مصر، هند،
چین ، ماوراءالنهر،
سمرقند ، خارزم،
نیشابور و... نیز پرداخته شده است.
در پایان این جلد، بخشی از تاریخ جهانگشای جوینی آورده شده که مشتمل است بر رویدادهای قبایل مغول و تاتار و آغاز قدرت گرفتن چنگیزخان، وضع یاسا، فتوحات او در خراسان و ماوراءالنهر و خلاصه‌ای از تاریخ حکومت خوارزمشاهیان و سلطان جلال الدین.
در این بخش، نویسنده از توجه هولاکو به غرب، دستیابی او به کتابخانه
اسماعیلیان ، عقاید حسن صباح و جنگ‌های او با سلجوقیان نیز سخن گفته است.
آخرین جلد، به دنباله سلطنت الجایتو، مرگ او و نیز روی کار آمدن ابوسعید بهادر و رویدادهای عصر او اختصاص دارد.
بر پایه آن چه آمد، محتوی کتاب را به سه بخش عمده می‌توان تقسیم کرد:
الف. تاریخ عمومی: تاریخ مصر، شام، چین و هند.
ب. تاریخ ایران: ایلخانان
مغول از هلاکو تا ابوسعید.
ج. تاریخ‌های محلی: فارس و همسایگان.
ویژگی مهم کتاب، رعایت انصاف و حق گویی در بیان رخدادهای تاریخی است و از نظر بیان اوضاع شیراز و فارس در دوران مؤلف و نیز دیدگاه او درباره زندگی مردمان فرودست نیز بسیار برجسته می‌باشد.
کتاب نخستین بار در ۱۲۶۹ ش به اهتمام محمدمهدی ارباب اصفهانی در
بمبئی چاپ سنگی شد.
در ۱۲۷۲ ش فون هامر- پورگشتال بخش اول آن را به
آلمانی ترجمه و در وین منتشر کرد. شارل ریو نیز کتاب را خلاصه کرده و همراه با ترجمه هامر- پورگشتال به چاپ رساند. کتاب بارها در ایران و
پاریس و
بیروت چاپ شده است.
عبدالمحمد آیتی نیز نگارش جدیدی از آن را در ۱۳۴۶ ش در تهران به چاپ رساند که گزارش آن ارائه گردید. این تحریر در ۱۳۷۲ ش نیز با برخی اصلاحات به چاپ رسیده است.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست نام اشخاص و مکان‌های مذکور در متن به همراه لغتنامه اصطلاحات کتاب، در پایان آن آمده است.
پاورقی‌ها توسط آقای آیتی، به ذکر منابع و توضیح برخی کلمات و عبارت متن پرداخته است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
