تبریز (روزنامه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَبْریز، روزنامه‌ای سیاسی و خبری که به
زبان فارسی و در فاصلۀ سال‌های ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م و دست کم تا اواخر دهۀ ۴۰ش، منتشر می‌شد.
روزنامه تبریز در سه دورۀ جداگانه در
شهر تبریز منتشر می‌شد:
دورۀ اول، که پس از قیام مردم تبریز در مخالفت با
محمدعلی شاه و سپس فرار او به
روسیه (۱۳۲۷ق/ ۱۹۰۹م) آغاز شد. با آرام‌شدن نسبی شهر،
اسماعیل یکانی از رهبران حزب عامیونِ دموکراتِ
آذربایجان،
روزنامۀ تبریز را به مدیریت خود در ۱۵ ذیحجۀ ۱۳۲۸ق/ ۱۸دسامبر ۱۹۱۰م، منتشر ساخت.
این روزنامه در ۴ صفحه منتشر می‌گردید و در آغاز هر صفحه، مسلک و مرام نویسندگان آن، این چنین اعلام می‌شد: «روزنامۀ ملی، سیاسی، فنی، اخلاقی که در مسلک خود به آزادی سخن می‌گوید».
از شمارۀ پنجم، نام «ح. ف.» (
حسین فشنگچی، عضو انجمن ایالتی تبریز) به عنوان صاحب امتیاز و ناشر در صفحۀ اول درج گردید و از شمارۀ ۱۳ (اول
صفر ۱۳۲۹)
اسماعیل یکانی جای خود را به
حسین تبریزی، معروف به کمال
داد و انتشار روزنامه هم از هفته‌ای دوبار به ۳ بار افزایش یافت.
مطالب و محتوای روزنامه مشتمل بود بر: سرمقاله، مقاله، اخبار انجمن ایالتی، اخبار دارالشورای ملی، اخبار داخله، تلگرافات خارجه، وقایع شهری،
اعلانات و پاورقی. سرمقاله‌ها بیش‌تر در باب موضوعات مورد بحثِ پس از
مشروطه، یعنی معارف خواهی و تجددطلبی بود، مانند «دورۀ مشروطیت و معارف»، «ارتجاع و معارف» و «لزوم جلب مستشارها». گردانندگان روزنامه مقالاتی را می‌پذیرفتند که «مخالفت با مسلک روزنامه نباشد»؛ از این‌رو، مندرجات روزنامه با نگاه اعتدالی آن‌ها همخوانی داشت.
تفاوت قیمت روزنامه در شهر تبریز و سایر شهرهای
ایران، نشان می‌داد که این روزنامه نه تنها در تبریز، بلکه در سایر شهرهای ایران نیز خواننده داشته است.
انتشار روزنامه با همین ویژگی‌ها تا ۱۳۳۰ق ادامه داشت. در این سال نظامیان روس به جانب‌داری از محمدعلی شاه وارد آذربایجان شدند. در این شرایط، روزنامه‌های شفق و تبریز، از مهم‌ترین نشریات ملی و آزاد شهر تبریز بودند که به انتشار مقالات روشنگرانه بر ضد این تجاوز پرداختند،
اما با اعدام ۱۰ تن از آزادی‌خواهان این شهر در
محرم همین
سال، دامنۀ اختناق آن‌چنان گسترده شد که روزنامۀ تبریز مجالی برای ادامۀ انتشار نیافت و سردبیر آن، حسین کمال از کشور خارج شد و بدین طریق، دورۀ اول انتشار آن به پایان رسید.
دورۀ دوم، که در ۲۸
جمادی‌الاول ۱۳۳۷، یعنی چند ماه پس از دومین دورۀ صدارت
وثوق‌الدوله (شوال ۱۳۳۶) آغاز شد.
در این دوره نیز حسین تبریزی به عنوان مدیر مسئول و «ح. ف.» (حسین فشنگچی) به عنوان صاحب امتیاز و ناشر، روزنامه را اداره می‌کردند.
در ابتدای این دوره، هفته‌ای دو شماره از روزنامه منتشر می‌شد،
اما بعدها به ۳ شماره افزایش یافت.
روزنامه در دورۀ دوم نسبت به دورۀ اول، از نظر صفحه‌بندی، انتخاب حروف و تنوع موضوعی، تغییراتی یافت که از نوعی پختگیِ مطبوعاتی حکایت می‌کرد. از جمله آن‌که اخبار، تقسیم‌بندی مشخصی یافت، در پاورقی‌ها گرایش به ترجمه از زبان‌های اروپایی بیش‌تر شد، درج سروده‌ها و آثار شاعرانِ نوپا و نواندیش مانند شمس کسمایی،
اسماعیل امیرخیزی، عبدالرزاق سلماسی و اسدالله طلعت آغاز شد و ترجمۀ اخبار، مطالب روزنامه‌ها و خبرگزاری‌های اروپایی مانند تایمز و رویتر، جایگاه ثابت پیدا کرد.
برخی مواضع سیاسی گردانندگان روزنامه در این دوره قابل توجه است که از جملۀ آنهاست: درج اعلانات و اخبار مربوط به فرقۀ عامیون و چشم امید داشتن به وثوق‌الدوله و کابینۀ او. گردانندگان روزنامه با درج اخبار مربوط به دربار
احمد شاه و مصاحبه با ولی‌عهد او، گوشۀ چشمی هم به دستگاه سلطنت نشان می‌دادند.
با آغاز قیام
شیخ محمد خیابانی در تبریز (۱۷ فروردین ۱۲۹۹)، لحن روزنامه به ویژه در سرمقاله‌ها تغییر کرد و نوعی گرایش به حرکت خیابانی در روزنامه مشهود گردید، چنان‌که تنها دو روز پس از قیام شیخ، سرمقاله‌ای با عنوان «ایرانی قدر‌شناس نیست»، به
نقد رفتار دولت با بازماندگان رهبران مشروطه پرداخت و سپس به انعکاس گستردۀ اخبار حزب دموکرات خیابانی و سخنرانی‌های او دست زد.
با وجود این، در ۲۰
شعبان ۱۳۳۸ق/ ۱۹ اردیبهشت ۱۲۹۹، یعنی پیش از سرکوب حرکت خیابانی (شهریور ۱۲۹۹)، روزنامه توسط گردانندگان آن تعطیل شد.
دورۀ سوم، یا سال پانزدهم، که در ۱۹ جدی (دی) ۱۳۰۳ش، با انتشار هفته‌ای دو شماره آغاز گردید.
از تغییرات اداری این دوره، کنار رفتن حسین کمال از مدیریت روزنامه و جای‌گزینی «اصناف»
به جای اوست. چند سال بعد، حسین امید به عنوان سردبیر انتخاب شد.
این دوره به لحاظ کثرت رخدادهای سیاسیِ تأثیر گذار و نیز سال‌های طولانیِ انتشار، کاملاً با دوره‌های اول و دوم تفاوت داشت.
کودتای حوت ۱۲۹۹ش و روی کار آمدن
رضاخان، ابتدا به عنوان وزیر جنگ و سپس در مقام رئیس‌الوزرا، از مهم‌ترین حـوادث سیاسی ــ در فترت ۵ ساله ــ میان توقف دورۀ دوم و آغاز انتشار دورۀ سوم بود. زمانی که روزنامۀ تبریز انتشار دورۀ سوم خود را آغاز کرد، یک سال و اندی از عمر نخست وزیری رضاخان می‌گذشت. گردانندگان روزنامه که اعتقاد داشتند «افق تیرۀ مطبوعات تبریز را با نور خود درخشان نموده‌اند»، به حمایت از رضاخان پرداختند و در سر مقاله‌های نخست این دوره به «سرپنجۀ نیرومند سردار سپه» اشاره کردند که «دشمنان ایران را قلع و قمع» کرده است و با درج مقاله‌ای با عنوان «دین راست، دولت راست و ملت راست، راه راست می‌خواهد»، به دفـاع از عملکرد او پرداختند.
مضامین برخی مقالات به ویژه در سال‌های آغازینِ دورۀ سوم، به گونه‌ای است که نشان از روحیۀ ایران دوستی گردانندگان روزنامه دارد؛ مقالاتی مانند: «لزوم تکلم زبان فارسی در آذربایجان» و «ایران خانه‌ای است مخصوص به ایرانیان».
روزنامۀ تبریز با همین ویژگی‌ها در طول دورۀ رضا شاه منتشر می‌شد.
شماره‌های این روزنامه مربوط به شهریور ۱۳۲۰ش
در دست نیست، تا از عکس‌العمل گردانندگان آن در برابر این واقعۀ مهم سیاسی آگاهی یابیم؛ ولی به نظر می‌رسد، پس از این تاریخ، روزنامه تعطیل شده باشد، زیرا در ۱۳۳۲ش، اقداماتی برای کسب مجوز این روزنامه صورت گرفته است.
به هر صورت، انتشار روزنامه دست کم تا آبان ۱۳۲۴ ادامه داشت،
اما چند ماه بعد، با طغیان فرقه دموکرات در تبریز (آذر ۱۳۲۴)، این روزنامه تعطیل،
و شاید توقیف شد. به هر صورت، این امر نتیجۀ تضییقاتی بود که فرقۀ دموکرات بر نشریات و افراد وطن‌پرست آذربایجان، از جمله گردانندگان روزنامۀ تبریز اِعمال می‌کرد. پس از سقوط فرقه (آذر ۱۳۲۵)، روزنامۀ تبریز در دی ماه همان سال بار دیگر منتشر شد و با درج مقالاتی مانند «نیروی تبلیغات»، «چه کسانی در تقویت
فرقه دموکرات آذربایجان مؤثر بودند» و «ایرانی آذربایجان را نجات داد»، به افشای عملکرد یک سالۀ فرقه پرداخت و فضای یک سالۀ شهر
تبریز را این چنین وصف کرد: «یک سال اختناقِ فکر، فشارِ روح، اضطراب، وحشت، بدبختی و بیچارگی».
در دورۀ
نهضت ملی نفت، این روزنامه ضمن هواخواهی از دولت
دکتر مصدق،
طرفدار اتحاد شاه و مصدق بود.
با آن‌که روز به روز بر گزارش‌های ضد انگلیسی روزنامه می‌افزود،
اما با
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق، روزنامۀ تبریز با چرخشی ناگهانی و طرح شعار «اطاعت السلطان من الایمان»، مصدق را «مرد کهن سال سست عنصر» معرفی کرد.
در شهریور همان سال تیمسار شاه بختی، استاندار و فرمانده نیروهای نظامی آذربایجان، تنگناها و محدودیت‌هایی برای نشریات آن استان اعمال کرد.
اسناد نشان می‌دهد که این محدودیت‌ها کار انتشار روزنامۀ تبریز را دشوار ساخت و سرانجام در شهریور ۱۳۳۳، منجر به توقیف آن گردید، اما با تذکر شهربانی تبریز مبنی بر این‌که مدیر روزنامه، حسین تبریزی، از آزادی‌خواهان، و در مقابل فرقۀ دموکرات و دولت مصدق بی‌طرف بوده است، در شهریور ۱۳۳۵، اجازۀ انتشار مجدد روزنامه صادر شد.
به درستی روشن نیست که این روزنامه تا چه زمانی منتشر می‌شد، ولی برزین،
انتشار آن را تا حدود
سال ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸م می‌داند.
(۱) اسناد، سازمان اسناد ملی ایران، شعبۀ تبریز.
(۲) اسنادی از مطبوعات ایران و دولت کودتا، مرکز اسناد ریاست جمهوری، تهران، ۱۳۸۳ش.
(۳) براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۴) برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۵) بیات، کاوه و مسعود کوهستانی نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.
(۶) تبریز (روزنامه)، تبریز، شماره‌های مختلف.
(۷) روستایی، محسن و غلامرضا سلامی، اسناد مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۸) صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
(۹) کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۱۰) مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تبریز (روزنامه)»، شماره۵۷۴۸.
