تاریخ‌نگاری امام‌علی شیعیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سیره امام علی علیه‌السلام و زندگانی سیاسی آن حضرت از
سقیفه تا
شهادت ، قبل از همه مورد توجه اصحاب نزدیک وی قرار گرفت و به ویژه اخباریان
کوفه آثار تاریخی بسیاری در قالب تک نگاشتهای خبری تألیف کردند.
ابن ندیم کتابی را که
سُلَیم بن قیس هلالی (متوفی ح۷۶)، صحابی امام علی علیه‌السلام و از اخباریان کوفه، نوشته و به
کتاب سلیم بن قیس مشهور است، نخستین تألیف شیعی
دانسته و
نجاشی از آن در آثار طبقه نخست راویان و محدّثان یاد کرده است.
کتاب سلیم را کسانی چون ابان بن ابی عَیّاش و ابراهیم بن عمریمانی از او روایت کرده اند.
کتاب سلیم با وجود تردیدهایی که در اصالت آن یا صحت پاره ای روایات آن ابراز شده،
در سده های متوالی تا به امروز در بین محدّثان و مورخان شهرت و تداول داشته است.
این اثر اطلاعات ارزشمندی در باره رویدادهای پس از رحلت پیامبر، احادیثی در فضایل حضرت علی و
اهل بیت علیهم‌السلام، و حوادث دوره نخست خلافت تا صلح
امام حسن دارد.
کتابهایی مانند
قضایا امیرالمؤمنین و تسمیة مَن شهد مع
امیرالمؤمنین الجمل و صِفّین و النهروان تألیف
عبیداللّه بن ابی رافع ، صحابی خاص و کاتب علی علیه‌السلام،
از قدیم‌ترین تک نگاشت‌ها بوده است و اکنون در دست نیست.
روایات
اَصبَغ بن نُباته ، صحابی وفادار امام علی، در باره جنگ‌های
جمل و
صفین و مقتل امام علی
می تواند نشانه وجود کتابهایی با این عناوین باشد. وی ظاهراً کتابی نیز به نام مقتل الحسین داشته است
جابر بن یزید جُعفی (متوفی ۱۲۸)، فقیه و اخباری کوفه و از اصحاب خاص
امام باقر و
امام صادق ، دو کتاب به نامهای الجمل و صفّین داشته
که روایاتی از آنها در واقعه صفّین
نصر بن مُزاحم و شرح
نهج البلاغه ابن ابی الحدید به روایت ابومِخنَف
باقی مانده است. جابر کتابهایی نیز به نامهای النهروان، مقتل
امیرالمؤمنین، مقتل الحسین
و حدیث الشوری به روایتِ عَمْرو بن میمون
تألیف کرده بوده است.
اَبان بن تَغلِب بَکری (متوفی ۱۴۱)، فقیه و محدّث و قاری و لغوی بزرگ و از اصحاب نزدیک
امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام، کتابهایی مانند الفضائل و صفّین تألیف کرد.
از دیگر اصحاب
ائمه علیهم‌السلام که ضمن شهرت و تبحر در کلام، تک نگاشت‌هایی تاریخی در باره جنگ جمل و حکَمَین پدید آوردند،
مؤمن الطاق (متوفی ح۱۶۰) و
هشام بن حَکَم (متوفی ح۱۹۰) بودند.
از
عبداللّه بن ابراهیم جعفری (سده دوم) که تألیفاتی در باره برخی قیام‌های
علویان داشته،
روایاتی در
مقاتل الطالبیّین ابوالفرج اصفهانی باقی است.
در نیمه اول سده سوم
حسن بن علی بطائنی (محدّث کوفی و از سران واقفه) و همچنین
ابوعیسی ورّاق (متکلم بزرگ) کتابهایی مانند الفتن یا الملاحم، و السقیفه تألیف کردند.
علی بن مَهزیار اهوازی (متوفی ح۲۵۰)، راوی برجسته و از اصحاب خاص
امام رضا و
امام جواد علیهماالسلام، آثاری در باره زندگینامه
شیعیان خُلّص مانند اسلام سلمان الفارسی و وفاة ابی ذرّ، و همچنین حدیث بدر و الانبیاء پدید آورد.
از تألیفات بسیار
ابوجعفر برقی اکنون تنها یازده بخش از مهم‌ترین کتاب او،
المحاسن ، که مشتمل بر مباحث گوناگون اخلاقی و کلامی و تاریخی بوده، باقی است. این کتاب بخش‌هایی با عناوین «الطبقات»، «الرجال»، «الخصائص»، «التاریخ»، «الانساب»، «اخبار الامم»، «المغازی» و «البلدان و المساحة» داشته است.
پدر احمد، ابوعبداللّه محمد بن خالد، نیز کتابهایی در تاریخ مانند حروب الاوس و الخزرج نوشته بوده است.
آثار ابن فضّال جنبه‌هایی از
سیره پیامبر و قصص
پیامبران و
بنی اسرائیل و رجال را دربرمی گیرد.
محمد بن زکریا بن دینار غَلّابی (متوفی ۲۹۸) تک نگاشت‌هایی، بیشتر در شرح دوران خلافت امام علی و زندگانی
حضرت فاطمه و مقتل امام حسین، داشته است.
ابومحمد عبداللّه بن حسین قُطرُبُلّی، کاتب و ادیب نامدار و از یاران
امام عسکری ، از نسل آخرین
صحابه است و التاریخ را تألیف کرد.
سرگذشت خلفا موضوع پاره ای تألیفات تاریخی بود چنان‌که
محمد بن مسعود عیاشی (متوفی ح۳۲۰)، فقیه و محدّث و مفسر امامی
سمرقند ، کتابهایی با عنوان سیره ابی بکر، سیره عمر، سیره عثمان و سیره معاویه نوشت.
از اواخر سده سوم به بعد، و در پی تأسیس حکومت علویان زیدی در
طبرستان ، تألیفاتی از جمله در موضوعات کلامی و تاریخی به قلم نویسندگان زیدی آن سامان یا بر اساس آثار آنان پدید آمد. بخش‌هایی از متون راجع به تاریخ حکومت علویان و تراجم پیشوایان زیدی در مناطق جنوبی
دریای خزر از سده سوم تا اوایل سده هفتم اکنون در دست است (چاپ مادلونگ، بیروت ۱۹۸۷). این متون برگرفته از این آثار است: المَصابیح ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنی (متوفی اواسط سده چهارم)؛ الافادة فی تاریخ الائمة السادة ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن حسین (متوفی ۴۲۴) شاگرد ابوالعباس حسنی؛ جَلاءالابصار تألیف حاکم ابوسعد محسِّن بن محمد جُشَمی بیهقی (متوفی ۴۹۴)؛ نامه مورخ ۶۰۷ از یوسف بن ابی الحسن جیلانی (فقیه زیدی لاهیجان) به عمران بن حسن بن ناصر عُذری هَمْدانی (فقیه زیدی یمن)؛ الرسالة العالمة بالادلّة الحاکمة تألیف امام المنصور باللّه عبداللّه بن حمزه (متوفی ۶۱۴)؛ الحدائق الوَردیة فی مناقب الائمة الزیدیة اثر حُمَید بن احمد مُحلِّی (متوفی ۶۵۲)، و قسمتی از بخش چهارم روضة الاخبار و کنوز الاسرار تألیف ابومحمد یوسف بن محمد حَجوری (تألیف در ۶۲۷) که شرح وقایع تاریخ اسلام با احتوا بر شرح حال امامان زیدی و عمدتاً برگرفته از المصابیح ابوالعباس حسنی است.
درباره
زیدیان یمن نیز آثاری تألیف شد که از نخستین آنها شرح حال‌هایی است که در حدود سال ۳۰۰ نوشته شده است، از جمله: سیرة الامام الهادی و الصدق امین المؤمنین الهادی الی الحق در سرگذشت پایه گذار حکومت امامان زیدی یمن، و مناقب
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲) هر دو از ابوجعفر محمد بن سلیمان کوفی، سردار زیدی، که از آنها نسخه‌هایی باقی است
و نیز سیرة الهادی تألیف علی بن محمد بن عبیداللّه علوی.
ابن عَمّار احمد بن عبیداللّه ثقفی (متوفی ۳۱۴ یا ۳۱۹)، مورخ و ادیب کوفی، تک نگاشتهای متعددی مانند المُبیِّضة در مقاتل طالبیان، الزیادات فی اخبار الوزراء در تکمیل اخبارالوزراء ابن جرّاح محمد بن داوود (متوفی ۲۹۶) و نیز آثاری در شهادت حُجر بن عَدی و مثالب معاویه و قیام عبداللّه طالبی نوشته بود. از این کتاب‌ها اکنون نشانی در دست نیست، اما شاگرد ابن عمّار، ابوالفرج اصفهانی، در الاغانی
و مقاتل الطالبیـّین
و نیز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه
روایات بسیاری از او آورده اند.
از کتاب مهم السقیفة و فدک اثر احمد بن عبدالعزیز جوهری (متوفی ۳۲۳)، ادیب و اخباری بصره و بغداد و از شاگردان محمد بن زکریا غلاّبی، که برخی او را بخطا در شمار نویسندگان شیعی یاد کرده اند
، قطعاتی در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید
باقی مانده که تدوین و منتشر شده است.
ابوالفرج اصفهانی، شاگرد ابوبکر جوهری، روایات بسیاری از او در الاغانی
و مقاتل الطالبیـّین
آورده است.
از تألیفات و تک نگاشتهای بسیار عبدالعزیز بن یحیی جَلودی (متوفی ۳۳۲)، اخباری و پیشوای
امامیه بصره ،
چیزی باقی نمانده است.
شاگردان جلودی در بصره کتاب‌های تاریخی متعددی تألیف کردند: ابوعلی صولی احمد بن محمد (زنده در ۳۵۳) کتابی بزرگ به نام اخبار فاطمه تألیف کرد
که
ابن شهر آشوب از آن استفاده کرده است
ابوبِشرعَمّی احمد بن ابراهیم (متوفی پس از ۳۵۰) نیز تألیفاتی داشته که باقی نمانده است، از جمله تک نگاشت او اخبار صاحب الزَنج که حاوی گزارش‌هایی مهم و دست اول، با استفاده از اطلاعات جدّش مُعَلّی و کتابی به همین نام از عموی خود اسد بن معلّی عمّی، اخباری امامی بصره، بوده است.
روایات بسیاری از تک نگاشتهای تاریخی ابن عُقده ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید هَمْدانی (متوفی ۳۳۳)، محدّث بزرگ زیدی،
در آثار ابوالفرج اصفهانی، مورخ و ادیب زیدی،
آمده است.
ابوالفرج اصفهانی پاره ای از روایات استاد خود، ابوالحسن جَوّانی علی بن ابراهیم بن محمد، را که اخباری و محدّث بود
ثبت کرده است.
از تألیفات ابوطالب انباری (متوفی ۳۵۶) و ابوالجیش بلخی (متوفی ۳۶۷) با نامهای فدک و اخبار فاطمه
نشانی در دست نیست.
کتاب‌های تاریخی احمد بن ابراهیم بن ابی رافع صَیمری (متوفی نیمه دوم سده چهارم)،
محمد بن حسن طوسی (متوفی ۴۶۰) فقیه و متکلم نامور امامی، و عیسی بن مهران مُستَعطِف
به دست ما نرسیده است.
از میان تک نگاشتهای تاریخی
ابن بابویه محمد بن علی بن حسین قمی نیز تنها
عیون اخبارالرضا در شرح احوال و اخبار امام هشتم باقی است که شیوه روایی دارد.
کتاب الجَمَل و النُصرة لسیّد العِترة فی حرب البصرة تألیف
شیخ مفید محمد بن محمد بن نُعمان عُکبَری بغدادی (متوفی ۴۱۳)، متکلم بزرگ و فقیه و محدّث ناقد امامی، اوج تک نگاشتهای خبری در تاریخ نگاری شیعی است. جنگ جمل به منزله نخستین جنگ میان
مسلمانان ، که منشأ برخی احکام فقهی مانند قِتال
اهل بَغی و نیز مباحث کلامی گردید، موضوع این اثر مهم و مفصّل است. کتاب الجمل مرکّب از دو بخش کلامی و تاریخی و نماینده کتابهایی است که اکنون در دست نیستند. افزون بر این، مؤلف اخبار و روایات را با نظمی منطقی و ضمن رعایت امانت، نقد و تحلیل کرده و با پرهیز از تعصب به ریشه یابی حادثه و نتیجه گیری پرداخته است.
(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمدهادی امینی، تهران ۱۴۰۱.
(۲) ابن ندیم.
(۳) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۴) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
(۵) ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بیروت.
) ۶) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹؛
(۷) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
(۸) فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الاصفهانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۹) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۰) نصر بن مزاحم، وقعه صفّین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۱۱) محمد بن محمد مفید، الافصاح فی الامامة، قم ۱۴۱۳ الف.
(۱۲) محمد بن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳.
(۱۳) محمد بن محمد مفید، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ ش.
(۱۴) خوئی.
(۱۵) تستری.
(۱۶) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۷.
