تاریخچه پناهندگی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پناهندگی، ترک موطن به دلیل ترس موجه از تعقیب برای
نژاد ،
مذهب یا عقاید سیاسی، و پناه آوردن به مکانی دیگر است.
از دوران باستان، تمدن‌های بزرگ و نیز ادیان الهی، از جمله
اسلام ، برای حمایت از کسانی که از ترس جان امان می‌خواهند تدابیری اندیشیده‌اند.
در عصر حاضر، پناهندگی مفهوم و اهمیتی حقوقی، بخصوص در عرصه بین المللی، پیدا کرده است.
با پیدا شدن گروه‌های بزرگ آوارگان از اواخر قرن سیزدهم ش/ ابتدای قرن بیستم، تعریف پناهنده یا آواره و تعیین صلاحیت سازمان‌های ذیربطی که قصد حمایت از این افراد را دارند، ضرورت پیدا کرد.
در دوران جامعه ملل (۱۲۹۹ـ ۱۳۲۵ش/ ۱۹۲۰ـ۱۹۴۶)، اقدامات متعددی در قبال گروه‌های مختلف آوارگان به عمل آمد، از جمله در ۱۵ تیر ۱۳۰۱/ ۵ ژوئیه ۱۹۲۲ و ۲۳ اردیبهشت ۱۳۰۵/ ۱۲ مه ۱۹۲۶ درباره پناهندگان روسی و ارمنی؛ در ۱۰ تیر ۱۳۰۷/ ۳۰ ژوئن ۱۹۲۸ درباره آوارگان آشوری، کلدانی، سوری، کرد و ترک، و در کنوانسیون ۲۰ آذر ۱۳۱۷/ ۱۰ اوت ۱۹۳۸ درباره پناهندگان آلمانی.
در دوران
سازمان ملل متحد (از ۱۳۲۴ ش/ ۱۹۴۵ به بعد) مسئله پناهندگان از دیدگاهی جامع‌تر مورد توجه قرار گرفت و پس از تأسیس سازمان بین المللی پناهندگان در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸، برای نخستین بار اساسنامه این سازمان (مصوب ۱۹۴۶) ضمن اشاره به آوارگان پیش از
جنگ و آوارگان زمان
جنگ جهانی دوم ، این اصطلاح را به تمامی اشخاصی تسری داد که نمی‌توانستند یا به دلایلی معتبر تمایل نداشتند از حمایت دولت متبوع خود برخوردار باشند.
در ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۱ کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد جایگزین سازمان بین المللی پناهندگان شد و در اساسنامه خود و کنوانسیون ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۱ راجع به وضع پناهندگان، به همراه پروتکل اصلاحی آن در ۱۳۴۶ش/ ۱۹۶۷، اصطلاح «پناهنده» را به شخصی اطلاق کرد که از ترس تعقیب به دلیل
نژاد ، مذهب، ملیّت یا عقیده سیاسی از قلمرو کشور متبوع خود، یا اگر فاقد تابعیت باشد از قلمرو آخرین کشور محل اقامتش، خارج شده باشد و به دلیل همین ترس نتواند یا مایل نباشد که در حمایت دولت متبوع یا آخرین کشور محل اقامت خود قرار گیرد.
این تعریف بزودی مقبولیت جهانی پیدا کرد، اما پس از آن جامعه بین المللی تصمیم گرفت که حمایت بین المللی از پناهندگان و اعطای کمک‌های انسان‌دوستانه به آنان را به مواردی که دقیقاً تحت شمول این تعریف قرار نمی‌گیرند نیز تسری دهد؛ متعاقباً قطعنامه‌های متعددی، مجمع عمومی کمیساریای عالی پناهندگان را در برآوردن این خواست جامعه بین المللی توانا ساخت.
از ۱۳۵۶ش/ ۱۹۷۷ به بعد مجمع عمومی سازمان ملل متحد از اصطلاح «پناهندگان و آوارگان» استفاده می‌کند.
این اصطلاح افرادی را شامل می‌شود که قربانی فجایع انسانی شده در خارج از موطن خود در شرایطی مشابه پناهندگان به سر می‌برند.
همچنین در کنوانسیون ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۹، بررسی جنبه‌های ویژه مشکلات پناهندگان در افریقا، تعریف جامعی ارائه شده است که در آن ضمن حفظ تعریف کنوانسیون ۱۹۵۱، اصطلاح پناهنده به هر شخصی اطلاق می‌شود که به دلیل تهاجم، اشغال، سلطه بیگانه یا حوادث برهم زننده نظم عمومی در تمام یا قسمتی از کشورش، مجبور باشد در مکانی خارج از کشورش پناه جوید.
اگر چه اصطلاح پناهنده معمولاً درباره اشخاصی به کار برده می‌شود که از سرزمین و کشور خود آواره شده‌اند، گاهی به اشخاصی که در کشور خود باقی مانده‌اند یا به رغم خروج از کشورشان در حمایت دولت متبوع خود قرار دارند نیز پناهنده ملی یا آواره اطلاق شده است.
سازمان ملل متحد در مواردی که این قبیل اشخاص در شرایط ناگواری به سر برند و نیازمند کمک باشند، از دولت‌ها و سازمان‌های بین المللی ذیربط درخواست کمک می‌کند.
در مجموعه اسناد مختلفی که در آن‌ها اصطلاح پناهنده تعریف شده است، موارد استثنایی عدم شمول حقوق و امتیازات پناهندگی نیز در نظر گرفته شده است که مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از ارتکاب جرایم غیرسیاسی یا ارتکاب جرایمی برضد صلح، جنایت نسبت به انسان‌ها، جنایت جنگی یا جرایمی برخلاف اهداف و اصول منشور ملل متحد.
(۱) جواد صفائی، توسعه و تحول حقوق پناهندگی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۲) عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی (۱۳۲۴ـ۱۳۵۷)، تهران ۱۳۶۸ش.
(۳) حمید نظری تاج آبادی، بررسی جنبه های مختلف حقوقی مسأله پناهندگی، تهران ۱۳۶۹ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پناهندگی»، شماره۲۸۱۹.
