تاریخ گیلان و دیلمستان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ گیلان و دیلمستان، کتابی تاریخی به
فارسی از سده نهم، نوشته سید ظهیرالدینِ مرعشی است.
این
اثر ظاهراً قدیم‌ترین
تاریخ محلی به جا مانده در باره
حکومت خاندان کیاییان در
گیلان و دیلمستان است.
به گفته مؤلف،
کارکیا سلطان محمد دوم (حک: ۸۵۱ـ۸۸۳) عده‌ای را مأمور گردآوری و نوشتن رویداد‌های
حکام گیل و دیلم پیش از حکومت
سادات و روی کار آمدن سید امیر کیای مَلاطی، بنیانگذار حکومت خاندان کیاییان در گیلان (۷۶۳ـ۷۷۶)، تا ۸۸۱ کرد.
سپس از سید ظهیرالدین مرعشی خواست تا آن دست نوشته‌ها را تنظیم و تدوین کند.
مرعشی تاریخ شروع کارش را ۸۸۰ ذکر کرده و مطالبی به این نوشته‌ها افزوده است.
تاریخ گیلان و دیلمستان مشتمل است بر مقدمه و شش باب که هر باب چند فصل دارد.
مؤلف در آغاز کتاب پس از
حمد و سپاس
خدا ، به ضرورت
علم تاریخ اشاره کرده و آن را پیش درآمد سایر علوم دانسته است.
سپس در مقدمه به شرح اصطلاحاتی که میان مردم گیلان و دیلمستان رایج بوده، پرداخته است.
این بخش از کتاب در تنها نسخه خطی موجود، وجود ندارد.
مطالب شش باب
کتاب بترتیب عبارت‌اند از: رویداد‌های این سرزمین پیش از حکومت کیاییان و نیز رسوم مردم گیلان (از این باب اثری بر جا نمانده است)؛ آغاز خروج سید امیر کیای ملاطی و رخداد‌های دوره حکومت او؛ شرح کشمکش‌های امیران بیِه پس (ناحیه غربی گیلان) و بیِه پیش (ناحیه شرقی گیلان) و وقایع حدود ۷۸۱ تا ۷۹۷
دوره حکومت سید رضی کیا (۷۲۹ـ۷۹۹) و
کارکیا سید محمد اول (۸۲۹ ـ۸۳۷)
رویداد‌های حکومت
کارکیا ناصر کیا (۸۳۷ ـ۸۵۱) و برادرش
کارکیا امیر سید احمد و پسرش،
کارکیا سلطان محمد دوم، و منازعات میان مدعیان حکومتِ کیاییان مانند سید داوود کیا
و شرح وقایع دوره حکومت سلطان محمد دوم.
مرعشی پس از باب ششم، وقایع ۸۸۱ ـ۸۹۴ یعنی آخرین سال‌های حکومت سلطان محمد دوم و پسرش،
کارکیا میرزاعلی، را نگاشت و آن را باب هفتم نامید که مشتمل بر چند فصل است،
هرچند در مقدمه اش
از این باب نامی نبرده است.
مرعشی در تألیف تاریخ گیلان و دیلمستان هنگام استفاده از دست نوشته‌هایی که قبلاً جمع آوری شده بود، اگر در مطلبی شبهه‌ای می‌یافت به
تحقیق می‌پرداخت و چنانچه در جستجوی شفاهی به نتیجه نمی‌رسید، از دست نوشته‌های سید محمدبن سید مهدی حسینی بهره می‌جست.
مرعشی که از امیران دربار کیاییان، و شاهد بسیاری از رویداد‌های آن دوره بوده، گاه با نگاهی انتقادی نظر خود را بیان کرده است.
به رغم افتادگی‌های تنها نسخه خطی موجود ــ که از روی نسخه‌ای به خط سید ظهیرالدین مرعشی تحریر شده
و در کتابخانه بودلیان آکسفورد موجود است ــ تاریخ گیلان و دیلمستان به لحاظ بیان آداب و رسوم و زندگی اجتماعی مردم گیلان و رسم الخط و نکات دستوری گیلکی حایز اهمیت است.
نثر این کتاب روان و ساده و آمیخته با
آیات قرآنی و
اشعار عربی است.
این کتاب نخستین بار در ۱۳۳۰ش به کوشش رابینو همراه با «مکاتیب خان احمدگیلانی» در
رشت منتشر شد.
منوچهر ستوده نیز این کتاب را تصحیح انتقادی و در ۱۳۴۷ش در
تهران منتشر کرده است.
(۱) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
(۲) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ گیلان و دیلمستان»، شماره۳۱۲۸.
