تاریخ کعبه و مسجدالحرام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاریخ کعبه و مسجدالحرام» رساله‌ای فارسی از دانشمند شیعی،
محمد معصوم دماوندی است.
این رساله با بهره گیری از روایات دینی
شیعه و
سنی و نیز گزارش‌های تاریخی منابع کهن، به گونه مختصر، به پیشینه
مکه و
مسجدالحرام و
کعبه پرداخته و آگاهی‌هایی از اشیا، بناها و مکان‌های
حرم و مسجدالحرام و کعبه به دست داده است. دانشمندان شیعه کمتر به نگارش تاریخ محلی مکه و
مدینه پرداخته‌اند و همین نکته بر اهمیت رساله حاضر می‌افزاید. نزدیکی
تاریخ تالیف رساله به بازسازی کعبه به دست سلطان مراد چهارم عثمانی و
ثبت گزارشی از این رخداد در رساله، از وجوه دیگر اهمیت آن است. رساله فاقد عنوان است و نام تاریخ کعبه و مسجدالحرام را مصحح با توجه به محتوای آن برگزیده است.
به گفته مصحح، از هویت نویسنده رساله گزارشی در دست نیست، جز این که خود را محمد معصوم بن محمد صالح دماوندی معرفی کرده است. از متن رساله برمی آید که او عالم شیعه
اثنی عشری و ساکن هند بوده است.
با توجه به قرائن موجود در متن از جمله واپسین تاریخی که در آن آمده (
۱۰۰۴ق.) و از تجدید فرش مسجدالحرام به
همت سلطان مراد عثمانی سخن گفته، مصحح حدس زده که نویسنده از دانشمندان
سده یازدهم ق. باشد. وی افزوده است: از آن جا که بر پایه سطرهای واپسین رساله، نسخه موجود، ناتمام است، نمی‌توان صحت این
حدس را قطعی دانست.
گمان می‌رود واپسین گزارش کتاب به
سال ۱۰۴۰ق. اشاره دارد که سلطان مراد چهارم (حک: ۱۰۳۲-۱۰۴۹ق.) کعبه را پس از
سیل ویرانگر ۱۰۳۹ق. بازسازی کرد
و سال بازسازی به
اشتباه ۱۰۰۴ق. ثبت یا بازخوانی شده است. نویسنده همان محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی، متخلص به «عبرت»، دانشور هندی سده دوازده و سیزده ق. است که جنگی مشتمل بر شرح مخزن الاسرار گنجوی، ترجمه
غنیة الانام فیض کاشانی (م. ۱۰۹۱ق.) که تاریخ تالیفش ۱۱۹۲ق. است
و اثری دیگر با عنوان محبوب المؤمنین فی کیفیة حب الائمة الطاهرین به او نسبت داده‌اند.
به گفته نویسنده، او رساله حاضر را به درخواست یکی از شاهزادگان هندی به نام ماه جهان
دختر علیمردان خان نوشته است.
گویا متن موجود تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است. به تصریح وی، این نوشته دارای مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و
مناسک ، تاریخ مکه و کعبه و
سفرنامه حج بوده است.
اما از آن‌ها تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است و دو فصل آداب و
مناسک حج و نیز سفرنامه حج از دست رفته‌اند. به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که به روش معمول برخی سفرنامه نویسان، جز بیان رخدادهای سفر، خلاصه‌ای از تاریخ حرمین و مناسک و آداب
حج نیز در آن آمده است. بدین سان، فصل اصلی و ارزشمندتر کتاب که شرح رخدادهای سفر و دیده‌های نویسنده بوده، از دست رفته است. بر پایه سخن دماوندی، سفرنامه شامل شرح رخدادهای راه مکه از بندر سورت در گجرات
هند تا مدینه و مسیر بازگشت بوده است.
مصحح احتمال داده است که دماوندی به تکمیل رساله توفیق نیافته یا کاتب نسخه بردار تنها یک فصل از رساله را
استنساخ کرده است. در این که فصل موجود رساله به تمام و کمال آمده باشد،
تردید می‌توان کرد.
دماوندی در نگارش رساله، بیشتر از
روایات شیعی
استفاده کرده که در کتاب‌های تاریخ محلی
اهل سنت ، بسیار اندک بدان‌ها عنایت شده است. گزارش آرای منسوب به
اهل بیت : در باره برخی مسائل مربوط به مکه و مسجدالحرام، از ویژگی‌های رساله است. برای نمونه، وی مساحت حدود حرم را به نقل از اهل بیت، چهار فرسخ در چهار فرسخ می‌نویسد.
دماوندی از منابع روایی و تاریخی رساله یاد نکرده و تنها از کتاب
مجمع الفوائد نام برده که نویسنده و ویژگی‌های آن دانسته نیست. او در شرح پیشینه کعبه و مکه پیش از اسلام، از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی بدون ذکر منبع بهره برده و در برخی وصف هایش از اشیا و مکان‌های مسجدالحرام، وضیعت آن‌ها را در زمانه خود نیز گزارش کرده است.
مباحث رساله موجود را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و
آثار مکه و مسجدالحرام؛ رخدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها مانند تعمیرها و گسترش‌ها. گاه نیز این مباحث به هم آمیخته‌اند. دماوندی در مبحث نخست، بیشتر از روایات دینی سود برده تا گزارش‌های تاریخی. او از
امامان شیعه : و راویان عامه مانند وهب بن منبـه و
قتاده روایت کرده است.
او در آغاز هر مبحث به بیان وجه تسمیه با بهره گیری از روایات دینی پرداخته است.
دماوندی سخن خویش را با وجه تسمیه مکه و کعبه آغاز کرده و با ذکر روایتی از اهل بیت: وجه تسمیه مکه به «ام القری» را این دانسته که نخستین جای زمین است که
خدا آفریده است.
بخشی درخور توجه از رساله به موضوعاتی همچون ماجرای
هاجر و
اسماعیل علیه‌السلام
و
حجرالاسود و
رکن یمانی اختصاص یافته است که معمولا در آغاز کتاب‌های اخبار مکه می‌آمده‌اند. تعیین جای دقیق مقام ابراهیم و نقل روایتی از ابن عباس در این زمینه، از مطالب این بخش است. به گفته دماوندی، در زمانه او،
مقام ابراهیم ، طواف گاه حاجیان بوده است.
دماوندی در باره شفابخشی حجرالاسود، روایتی از
پیامبر صلی‌الله علیه‌و‌آله‌وسلم نقل کرده که خاصیت شفابخشی حجر، بر
اثر پلیدی‌های روزگار
جاهلیت و رفتار گناهکاران از میان رفته است.
بخش دوم، با این عبارت آغاز شده است: «در بیان کیفیت
تعمیر خانه مبارک... و مقدار مساحت طول و عرض و ارتفاع به نحوی که بالفعل موجود است».
این بخش، ویژه رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است. در این بخش ۱۰ صفحه‌ای، گزارش‌های تاریخی بیشتر بر پایه روایات دینی به کار رفته است. دماوندی برای تعیین حد مسجدالحرام به روایتی از
ابن عباس تمسک نموده که بر پایه آن، حد
مسجد از
مروه تا
صفا است. البته مقصود او طول ضلع شرقی مسجد است.
مساحت مسجد از زمانه
ابراهیم علیه‌السّلام تا دوران خلیفه دوم تغییری نکرد. خلیفه دوم برخی از خانه‌های پیرامون حرم را خرید و به مسجد ملحق کرد و در پیرامونش نخستین بار دیوار کشید که چراغ‌های حرم را بر آن می‌نهادند.
دماوندی به ترتیب از گسترش‌ها و تغییرهای مسجدالحرام در این دوره‌ها سخن گفته است: زمانه خلیفه سوم که دیوارهای مسجد را بلند کرد و بر آن‌ها سقف نهاد و ایوان ساخت،
عبدالله بن زبیر ،
عبدالملک بن مروان ،
ولید بن عبدالملک ،
حجاج بن یوسف ،
بنی عباس و دیگران و بر پایه نسخه تصحیح شده تا روزگار سلطان مراد سوم عثمانی (حک: ۹۵۳-
۱۰۰۴ق.) .
از دیگر مباحث رساله عبارتند از: بلندی خانه کعبه که به گفته دماوندی ۲۷ گز و ربع بوده (گز: مقدار برابر با ۲۴ انگشت به هم چسبیده، جز انگشتان کلان)،
درهای مسجدالحرام
که در زمانه او ۱۹ باب با ۳۸ مدخل داشته،
ستون‌ها، مناره‌ها
و گنبدهایی که بر ایوان‌های مسجد در زمانه سلطان مراد سوم ساختند و بر سر هر
گنبد ، هلالی نهادند و این هلال‌ها به «اهلیه» معروف هستند.
واپسین گزارش موجود رساله، در باره سنگ فرش کردن مطاف با سنگ مرمر به دستور سلطان مراد به
سال ۱۰۰۴ق. است.
این رساله با بهره گیری از یک نسخه خطی به همت
رسول جعفریان تصحیح و در جلد ۱۲ مجله میقاتدر ۲۲ صفحه (۱۱۱-۱۳۳) چاپ شده است.
(۱) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۲) تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.) ، ترجمه، جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
(۳) تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق.) ، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق.
(۴) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.) ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۵) کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، سید اعجاز حسین نیشابوری (م. ۱۲۸۶ق.) ، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تاریخ کعبه و مسجدالحرام».
