تاریخ پانصد ساله خوزستان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب تاریخ پانصد ساله خوزستان در سال ۱۳۱۲ ش توسط
احمد کسروی ، به
زبان فارسی نگارش یافته است. نویسنده با استفاده از برخی منابع تاریخی و شنیده‌های افراد مطلع، وضعیت
عشایر عرب خوزستان را از سال ۸۴۵ تا ۹۱۴ ش گردآوری کرده است.
کتاب از سه بخش تشکیل شده است: ۱.
مشعشعیان ۲.
کعبیان ۳. پیشامدهای آخر
خوزستان . بخش نخست خود متشکل از دو بخش کلی است: ۱. هفتاد
سال استقلال ۲. والیان
عربستان . بخش دوم نیز از دو بخش تشکیل شده است: ۱. کعبیان ۲. مشایخ
محمره . در پایان کتاب سه یادداشت تاریخی که در گوشه و کنار توسط افرادی به نگارش در آمده و مورد استفاده قرار نگرفته است، به کتاب افزوده شده است که عناوین آنها عبارت است از: ۱.
جنگ ایران و
انگلیس در محمره ۲. تاریخچه‌ای از یفرمخان ۳. سخنی چند درباره
خلیج .
نویسنده در سفری که در سال ۱۳۰۲ به
خوزستان داشته تصمیم می‌گیرد که درباره
عشایرعرب به تحقیق بپردازد. در تحقیقاتش به نام
سید محمد مشعشع برمی خورد که به دعوی مهدوی گری دست به
شورش می‌زند و برای پیشرفت دعوی خود رشته بدعت‌هایی را پدید می‌آورد که پس از وی تا قرن‌ها تاریخ خوزستان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. سرگذشت سید محمد مشعشع و
ادعای مهدویت او را
قاضی نورالله در
مجالس المؤمنین آورده است. در سال ۸۴۰ ش به میان
عشایر خوزستان رفت و با خواندن
اوراد و انجام کارهایی شگفت آور گروهی را به خود جذب نمود. پس از آن او همواره در جنگ و گریز بود و از مردم کشتار و تاراج می‌نمود تا اینکه پس از سال‌ها توانست بنیاد
حکومت خود را پایه ریزی کند. کتابی با نام
کلام المهدی دارد که حاوی گفته‌های اوست و بخشی از آن در کتاب آمده است. ابتدا ادعا کرد که جانشین
امام زمان است و به تدریج مدعی شد که خداست. فرزندانش نیز چه در
زمان حیات و چه پس از مرگش راه او را ادامه دادند. بخش هفتاد سال
استقلال در واقع شرح گمراهی‌های دوره اول این خاندان منحرف است که از سال ۸۴۵ تا ۹۱۴ ش به طول انجامید.
دوره دوم حکومت مشعشیان توسط سید فلاح آغاز می‌گردد. نویسنده عنوان این بخش را والیان
عربستان نامیده که منظور همان خوزستان است. این دوره بیش از ۲۶۰ سال تا
زمان نادر شاه و
کریم خان به درازا می‌کشد و با فتنه‌ها و شورش‌های فراوان همراه بوده با
حکومت شیخ خزعل به پایان می‌رسد.
در بخش
کعبیان ابتدا تاریخچه شکل گیری آنها در
ایران بیان شده است. بن وکعب از قبایل عرب هستند که در آغاز پادشاهی
شاه عباس بزرگ به ایران وارد می‌شوند. درباره این طایفه در منابع با عنوان تاریخ کعب یاد شده است. لشکرکشی‌های مکرر کریم
خان زند و نیز
فتحعلی شاه قاجار به جهت سرکوبی حاکمان کعبی از بخش‌های خواندنی این کتاب است.
ناسخ التواریخ به تاثیر پذیری بزرگان کعبی؛ مانند
شیخ ثامر از بیگانگان تاکید کرده است. در بخشی از کتاب می‌خوانیم: لیارد بی پرده می‌نویسد که ثامر با
انگلیسیان دوستی داشت و با سرکردگان کمپانی
هند در کشتی‌های
جنگی شط العرب و با نمایندگان ایشان در
بندر بصره نامه نویسی‌ها می‌کرد و آنان وعده به ثامر داده بودند که اگر نیازی بیفتد از هیچ گونه یاری و دستگیری به او دریغ نخواهند کرد. ثامر فریفته این وعده‌ها گردیده با دولت ایران سرگرانی می‌نمود. اولین بار در کتاب تاریخچه کعب نام محمره آمده است که دژی بوده و گروهی از کعبیان در آن سکونت داشته‌اند. بعدها از محمره با عنوان روستایی آباد یاد شده است. بخش مشایخ محمره به سرگذشت مشایخ عرب از زمان
ناصرالدین شاه اختصاص دارد. شیخ خزعل در این دوره از چهره‌های برجسته‌ای است که در
جنگ جهانی دوم به آن که ایران برکناری خود را به همه دولت‌ها اعلام کرده بود، خودسرانه به انگلستان پیوست و در این همکاری تا آنجا پیش رفت که در سال ۱۳۳۴ ش
کنسول آلمان و نماینده تجاری آن دولت را در محمره دستگیر کرده به کارکنان انگلیس تحویل داد که در نتیجه نشان دولت انگلستان را برای او به ارمغان آورد. سرانجام شیخ خزعل که خود را امیر خوزستان می‌دانست و کشتی جنگی و توپخانه تهیه نموده بود و از راه گرفتن
مالیات و ظلم و ستم فراوان بر مردم ثروت گزافی اندوخته بود، مورد حمله گسترده سپاهیان
دولت قرار گرفت و با شکست او طومار کعبیان نیز بسته شد.
جنگ ایران و انگلیس که اشاره‌ای به آن شد؛ از جمله پیشامدهایی بود که با رسوایی پایان یافت و ایرانیان در
بوشهر ،
فارس و
خوزستان ، پس از اندک مقاومتی شکست یافته و عقب نشستند. تاریخچه اول به فارسی از شخصی به نام یاور فراهانی که همراه فوج خوزستان بوده و در جنگ شرکت داشته با متنی پر از اشکال به نگارش در آمده است.
یفرم خان ارمنی از شخصیت‌های تاثیرگزار در تاریخ
مشروطه است که نام او در کتب تاریخی فراوان آمده است. تاریخچه دوم را شخصی ارمنی درباره زندگی او نگاشته است؛ اما به اتمام نرسانده است. تاریخچه سوم، به قلم
میرزا محمدخان بهادر درباره جنگ‌های
نادر شاه است که نویسنده به جهت علاقه‌ای که به نادر شاه داشته آورده است. بسیاری از مطالب این تاریخچه از روزنامه
گمبرون اخذ شده است که ارزش علمی ندارد.
از ارزش تحقیقی بالایی برخوردار نیست، زیرا بخشی از آن را شنیده‌های دیگران تشکیل می‌دهد و بخشی دیگری را هم از منابع مکتوب غیرمعتبر؛ مانند
ناسخ التواریخ روایت می‌کند. نثر آن نیز دارای اشکالات ادبی متعددی است. در ابتدای اثر، مقدمه‌ای از مؤلف و پاورقی‌های مختصری در برخی از صفحات کتاب آمده است. هیچ فهرستی در کتاب ارائه نشده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
