تاریخ پانصد ساله تبریز (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب تاریخ پانصد ساله تبریز، ترجمه
زبان فارسی از کتاب شهر تبریز در سده‌های سیزدهم تا هفدهم، نوشته پروفسور
سید آقاعوی اللهی از اساتید
تاریخ جمهوری آذربایجان می‌باشد که مترجم کتاب، پرویز زارع شاهمرسی آن را با نام مذکور منتشر کرده است.
نویسنده مطالب خود را در پنج فصل ارائه کرده است و ساختار ویژه‌ای را بر آن حاکم نموده است. بخش‌های اول و دوم در واقع به عنوان مقدمه برای ورود به بخش اصلی می‌باشد. در بخش اول، پس از دسته بندی منابع به سه دسته: ۱. منابع عربی، ترکی و پارسی ۲. منابع به زبان‌های
روسی و
ارمنی ۳. سفرنامه‌ها و یادداشت‌های سیاحان و
دیپلمات‌های اروپایی به زبان‌های مختلف، به معرفی این منابع و دلیل استفاده از آنها در کتاب می‌پردازد. در بخش دوم،
تاریخ تبریز را در
دوره باستان و
میانه مورد بررسی قرار می‌دهد که در شکل گیری فضای ذهنی خواننده کتاب بسیار مفید است. سه بخش دیگر که در واقع اصل بحث را تشکیل می‌دهد به گونه هوشمندانه‌ای تنظیم شده است. در فصل‌های سوم و چهارم در دو بخش تاریخ افتصادی و اجتماعی شهر ذکر شده و سده‌های سیزدهم و پانزهم را در فصل سه و دو سده آخر را نیز در فصل چهارم آورده است و به جهت اهمیت
علم و
فرهنگ ، کل فصل آخر را به آن اختصاص داده است. در نتیجه گیری پایان کتاب نیز در شش شماره به تحلیل مطالب کتاب پرداخته است.
سده‌های سیزدهم تا هفدهم همزمان است با آغاز دوره
مغول تا پایان دوره
صفویان است. در تالیف این کتاب از منابع مختلف به زبان‌های پارسی، عربی، ترکی، ارمنی و... استفاده شده و علی رغم دیدگاه ویژه اش که ناشی از رویه تاریخ نگاری حاکم بر
شوروی سابق است، اطلاعات جامع و ارزشمندی را پیرامون
تاریخ تبریز و سیر فراز و فرودش در طول پنج
قرن ارائه می‌کند که در نتیجه این کتاب را در ردیف آثار قابل اعتنای پژوهشی پیرامون تاریخ تبریز قرار می‌دهد. کتاب در هنگام حاکمیت اتحاد شوروی
کمونیستی نوشته شده و لذا
ادبیات ویژه و نتیجه گیری‌های خاصی دارد که در راستای تاریخ نگاری
مارکسیستی شناخته شده است. نویسنده در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، به تمجید از این روش تاریخ نگاری پرداخته است و در جای جای کتاب به انتقاد از مورخانی می‌پردازد که به نظر او نوشته هایشان با این روش سازگار نیست. دیدگاه نویسنده در این کتاب که از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق نشئت می‌گیرد، مورد قبول ما نیست، با این وجود، کتاب دارای منش پژوهشی و اطلاعات ارزشمندی درباره
حیات شهر
تبریز دز دورهای با شکوه است. دورهای که تبریز نقشی مهم در تاریخ
ایران داشت. دورهای که نویسنده برای پژوهش برگزیده، حد فاصلی میان دوران قدیم و جدید است. دورهای که تبریز به بالاترین درجه عظمت وشکوه خود رسید.
۱.فصل اول به معرفی منابع و دلیل گزینش آنها اختصاص دارد.
۲. در فصل دوم، پیرامون نام و گذشته
شهر تبریز چنین می‌خوانیم که زمان پیدایش و موقعیت اولیه تبریز تا کنون مشخص نشده است. وی در مورد نام تبریز با بررسی دیدگاه‌های مختلف تنها به یک احتمال می‌رسد که این نام با توری نام باستانی
کوه سرخاب که تبریز در دامنه آن واقع است، ارتباط دارد. تبریز در اواسط سده نهم به مرکز
صنعت و بازرگانی تبدیل شد و رفته رفته رونق یافت. در اواخر سده دهم نام تبریز را در میان شهرهای بزرگ می‌بینیم؛ اما
زلزله نیمی از شهر را ویران می‌کند.
قطران تبریزی می‌گوید: شهر در نتیجه کوشش وهسودان و پسرش دوباره آباد شد و از
عراق و
خراسان هر دو آبادتر گشت. از اواخر سده نهم تا اواسط سده یازدهم میلادی دوره پیشرفت اقتصادی تبریز بود. کشمکش‌های داخلی ضرب‌های سنگین بر حیات اقتصادی شهر وارد کرد؛ ولی تبدیل تبریز به
پایتخت اتابکان در دوره فرمانروایی اتابک شمس الدین ایلده گز، تاثیری مثبت بر پیشرفت اجتماعی و اقتصادی شهر نهاد. شهر بسیار بزرگ شد و این مرحله باشکوه تا سال ۱۲۲۵ میلادی ادامه یافت.
۳. درفصل سوم، تاریخ اقتصادی و اجتماعی سده‌های سیزدهم تا پانزدهم میلادی بررسی و منابع مختلف اوضاع و احوال آن برهه حساس را
استنباط نموده است. بخش اقتصادی به دو مقوله صنعت و بازرگانی تقسیم شده است. او با مرور کتب تاریخی، مکاتبات، وقف نامه‌ها و سفرنامه‌ها چنین نتیجه می‌گیرد که صنعت در این دوره به دو دسته صنعتگران مستقل و وابسته به دولت که از نظر موقعیت اجتماعی با یکدیگر متفاوت بودند. وی پیشرفت صنعت در این سده‌ها را وابسته به عواملی مانند افزایش تقاضای داخلی و خارجی و برقراری
ثبات سیاسی و
امنیت و آسودگی در راه‌های بازرگانی و تعدیل مقدار
مالیات می‌داند. عواملی مانند: جنگ‌های خانخانی،
بیماری وبا و تعویض حاکمان سبب شد که بارها حیات اقتصادی و کشاورزی شهر تنزل کامل کند و این وضع از اوایل سده چهاردهم تا اواخر سده پانزدهم ادامه داشت. بعد اجتماعی از دو وجه جمعیت و ساختار اجتماعی مورد مداقه قرار گرفته است. در این سده‌ها بارها بیماری وبا سبب کاهش جمعیتی تبریز شد و جان بسیاری را گرفت. درباره ساختار اجتماعی با استناد به
وقف نامه ربع رشیدی و منابع دیگر، محلات قدیمی را به تفصیل معرفی کرده و محله اعیان را درمرکز شهر و محله طبقات متوسط و
فقیر را در کنار شهر می‌داند. مطالعه تعارضات اجتماعی و شورش‌ها نشان می‌دهد که این شورش‌ها معمولا به دلیل عدم پیوستگی طبقات مختلف شکست می‌خورد.
۴. تاریخ اقتصادی و اجتماعی تبریز در سده‌های شانزدهم و هفدهم در فصل چهارم آمده است. در این فصل اگر چه بافندگی و فلزکاری جزیی از صنعت به احتساب می‌آید؛ اما به عنوان بخشی در قبال بخش صنعت به آن پرداخته شده است. در این زمان تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی در
شرق نزدیک و میانه بود.
رشد صنعت در تبریز در
ربع‌های اول و سوم سده شانزدهم و
ربع‌های دوم و سوم سده هفدهم میلادی به اوج خود رسید.
حاکمان صفوی چند کارگاه بافندگی در تبریز تاسیس کردند.
قالی‌های بافت تبریز همراه با قالی‌های بافت
اصفهان و
کاشان نه تنها به همسایگان
ایران ، بلکه به
اروپا نیز صادر می‌شد. در سده هفدهم این صنعت و انواع صنعت؛ مانند
کفش ،
شیشه گری ،
کاغذ سازی و... به طور گسترده رواج داشت. در این فصل گذشته از بازرگانی داخلی که با گسترش روابط
پول - کالا رونق یافت، بازرگانی خارجی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. از دیگر مباحث می‌توان به وضعیت
بازار ،
کاروانسراها ، بناهای عمومی و... نیز چگونگی روابط اجتماعی اقشار مختلف تبریز اشاره نمود.
۵. فصل آخر کتاب که
علم و
فرهنگ را در طول پنج قرن مورد ارزیابی و بررسی قرار داده است، بر این نکته متمرکز است که در این سده‌ها
تمدن و فرهنگ ایران در تبریز
رشد کرد. نویسنده پس از استناد به منابع و اسناد مختلف چنین نتیجه گیری می‌گیرد که در سده‌های پانزدهم تا هفدهم این شهر مرکز مهم
معماری ،
نقاشی ،
موسیقی و
شعر در خاور نزدیک بود. تبریز دانشمندان بزرگی در رشته‌های مختلف
پزشکی ،
فلسفه ،
ستاره شناسی ،
ادبیات و... پروراند و در این زمینه‌ها نیز مرکزیت داشت.
فهرست مطالب در ابتدا و در پایان کتاب نیز این موارد آمده است: ۱. منابع به ترتیب
حروف الفبا . ۲. ارائه پنج سند تاریخی و تصویر آنها: این منابع را مترجم از سند دیگری یافته و به کتاب افزوده است. ۳. نمایه.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
