تاریخ فیروزشاهی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاریخ فیروزشاهی» اثری است به
زبان فارسی مربوط به وقایع دوران غیاث الدین فیروزشاه تغلق که در سال ۷۵۲ ق. بر تخت سلطنت نشست و پس از سی و هشت سال و هشت ماه حکومت در
سال ۷۹۰ ق. درگذشت.
مولف یکی از انگیزه‌های تالیف این کتاب را اظهار ارادت به صوفیان شهر هانسی ذکر می‌کند، چه خود وی از همان کودکی با
قرآن و
حدیث و ادب و عرفان انس گرفته بود. بدین لحاظ این کتاب اثری مهم در بررسی تاریخ معنوی روزگار فیروزشاهی است. نگارش این کتاب در سال ۸۰۱ ق. پایان یافته است.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم
محمدرضا نصیری، حمد و ثنای حضرت ایزد برتر جل جلاله و نیز نعت حضرت سرور عالم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به قلم مولف و ده مقام و نود مقدمه (در پنج قسم) است.
مولف از ملازمان فیروزشاه بوده و در
سفر و حضر او را همراهی می‌کرده و آنچه از فیروزشاه می‌دیده می‌نوشته است. وی در این تاریخ به احوالات شاه و دیگر شخصیت‌ها توجه بسیار داشته و به همین دلیل چندان به ذکر تاریخ دقیق وقایع نظر نداشته است.
چنانکه ذکر شد، وی کار خود را ادامه کار ضیاءالدین برنی که تاریخ فیروزشاهی را تالیف کرده بود، می‌داند. برنی در کتاب خود وقایع تاریخی را تا سال ششم پادشاهی غیاث الدین فیروزشاه دنبال کرده است. در فاصله زمانی برنی تا
زمان عفیف کتاب‌های تاریخی متعددی، چه به صورت نظم و چه به صورت
نثر ، پدید آمد که امروزه از منابع مهم تاریخ شبه قاره هند به شمار می‌روند. اما عفیف از این میان، نوشته ضیاء برنی را پسندید و به آن دل بست و از شیوه او پیروی نمود. با مطالعه این دو اثر، شیوه متفاوت در نوع
تفکر تاریخی دیده می‌شود و آن اینکه تقسیم بندی تاریخی ضیاء برنی بر اساس «وقایع» گذاشته شده است؛ در حالی که عفیف توجه خاصی به «شخصیت‌ها» داشته و «سلطان» در محور حوادث تاریخی قرار گرفته است. به نظر این دیدگاه نشان می‌دهد که عفیف از یک حس اسلوب شناسی قوی برخوردار بوده است و همین تقسیم بندی‌های تاریخی، تاریخ فیروزشاهی را از اشتباهات ناشی از تکرار و تناقض و اغتشاش مصون داشته و باعث بهبود و پیشرفت تاریخ نگاری شده است.
حضور مولف در دربار فیروزشاه به وی این امکان را داده که با بزرگان قوم و رجال
دولت در حشر و نشر باشد و اطلاعات تاریخی را از آنان کسب کند و به همین مناسبت از اشخاصی که از حوادث روز و یا وقایع تاریخی گذشته آگاهی داشته‌اند، در جای جای کتاب با ذکر عباراتی چون «راویان شریف بر این مورخ ضعیف»، «راویان و مشرحان مدقق» و... به درستی مطالب خود صحه می‌گذارد.
عفیف برخلاف مورخان متقدم، چون جوزجانی و برنی در ضبط حوادث تاریخی به تاریخ گذاری دقیق توجهی نداشته است. بدیهی است، در چنین موقعیتی خواننده باید رخدادهای تاریخی را خود محاسبه کند تا
سال دقیق تاریخ وقایع ذکر شده را دریابد. آنچه مسلم است، بیشترین توجه عفیف به خصال نیکوی فیروزشاه بوده تا معایب وی. زیرا نوشتن تاریخ سلاطین را از فرایض دینی می‌شمارد و از این رو می‌توان تاریخ فیروزشاهی را به نوعی «مناقب فیروزشاهی» نامید.
از نظرگاه عفیف فیروزشاه از اولیاء الله بوده که به مدت چهل سال الله تعالی، ولایت انسان‌ها را بدو تفویض نموده بود.
وی موفقیت‌های فیروزشاه را به
اراده الهی نسبت می‌دهد و شاید اعتقادات مذهبی و وابستگی عفیف به مسائل دینی و صوفی مسلک بودن فیروزشاه، یک نوع ارتباط معنوی بین این دو ایجاد می‌کرده که قابل توجه است.
عفیف در اثر خود می‌کوشد، تلفیقی از دیدگاه جوزجانی که به مسائل سیاسی بیشتر تمایل داشته و ضیاءالدین برنی که ضمن ضبط وقایع سیاسی مسائل اقتصادی را نیز مورد توجه قرار داده، ارائه نماید. هر چند که انعکاس وقایع اجتماعی و اعتقادات مذهبی نیز در اثرش هویداست. از این جهت با مطالعه این اثر می‌توان به وضع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عصر فیروزشاه پی برد.
این اثر بعدها مورد توجه مورخین و نویسندگان قرار گرفت؛ از آن جمله می‌توان از نظام الدین احمد صاحب «طبقات اکبری» و محمد قاسم استرآبادی معروف به فرشته نام برد که در تالیف تاریخ خود از این اثر بهره‌ها برده است.
نثر کتاب غالبا روان است؛ ولی گاه به سجع و تکلف گویی نیز پرداخته است. در تاریخ فیروزشاهی همچنین به وضع اقتصادی و اجتماعی آن دوران، از جمله قحطی و گرسنگی مردم اشاره‌های کوتاهی دارد. مولف گه گاه
آیات و
احادیث و اشعاری از نظامی، امیر خسرو دهلوی، عطار و سعدی را چاشنی سخن خود کرده تا هر چه بیشتر بر حلاوت سخن خود بیفزاید.
نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مصحح، مولوی ولایت حسین، مدرس مدرسه عالیه کلکته، و پاورقی و فهرست‌هایی از دکتر
محمدرضا نصیری، دبیر فرهنگستان
زبان و ادب فارسی، می‌باشد. این فهرست‌ها عبارتند از: فهرست آیات، احادیث و جملات عربی، فهرست اشعار، مصراع‌ها، اشخاص و مکان‌ها.
نرم افزار تاریخ ایران اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
