تاریخ سجستان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ سجستان، کتابی است به
زبان عربی و تعريب عبد الكريم على، محمود ؛ از متن فارسی آن با عنوان «تاریخ سیستان»، عنوانی که مرحوم
ملک الشعراء بهار برای آن برگزیده، ترجمه شده و به بیان رویدادهای
سیستان ، از قدیمی‌ترین زمان‌ها تا اواخر
قرن هفتم هجری می‌پردازد.
بهار «تاریخ سیستان» را، به اعتبار شیوه تحریر آن و ذکر کردن مطالب تاریخی تا سال ۴۴۸ ق. و ایجاد شدن هفده سال وقفه در نقل رویدادهای تاریخی، به دو قسمت تقسیم کرده و مولانا شمس الدین محمد موالی را مؤلف قسمت نخست و محمود
بن یوسف اصفهانی را مؤلف قسمت دوم دانسته است.قسمت اول کتاب- که یک سوم حجم کتاب را دربرمی گیرد- در
زمان ابوالفضل نصر
بن احمد (متوفی ۴۶۵) ملقب به تاج الدین، امیر سیستان، تالیف شده و در آن رویدادهای سیستان از
تاریخ تشکیل آن تا ۴۴۸ ق. آمده است. قسمت دوم، ادامه وقایع از ۴۶۵ تا ۷۲۵ ق. است. ظاهرا اصل این کتاب عنوان بندی نداشته و مصحح، مطالب آن را عنوان بندی کرده است.
تاریخ دقیق تالیف این کتاب معلوم نیست. به نوشته ملک الشعرای بهار، مصحح تاریخ سیستان، این کتاب حدودا بین سال‌های ۴۴۵ تا ۷۲۵ تالیف شده است. برخی، اصل تاریخ سیستان را عربی دانسته‌اند که به فارسی برگردانیده شده، اما بهار این ادعا را رد کرده و نوشته است که گاه مطالبی از متون عربی به آن اضافه شده است. کتاب با
حمد خداوند آغاز می‌شود و مؤلف در چند صفحه نخست از برخی شخصیت‌های
ایران باستان و نام‌های سیستان، حدود جغرافیایی و شمار شهرها و نیز
مذهب اهل این دیار یاد می‌کند. سپس به داستان
ابرهه ، داستان میلاد
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
خلافت خلفای راشدین و... می‌پردازد.
بخش نخست تاریخ سیستان، به سبب ویژگی‌های تاریخی و ادبی آن، بی تردید ارزشمندترین بخش کتاب است. مهم‌ترین مطالب قسمت اول عبارت است از: توضیحاتی درباره
عیاران و
خوارج سیستان؛ نامه
هارون الرشید به
حمزه بن عبدالله (متوفی ح ۲۱۳)، از رؤسای
خوارج در سیستان، و پاسخ او به هارون که از گزارش‌های ممتاز و منحصربه فرد این کتاب است؛ مؤلف مطالب جدیدی درباره تسلط ترکان بر سیستان دارد؛ و شرح مفصلی درباره امیران صفاری و فتوحات آنان ارائه می‌دهد و بر خلاف نوشته‌های مورخان دولت‌های رقیب؛ مانند
سامانیان و
سلجوقیان و
غزنویان - که به دشمنی با صفاریان پرداخته بودند- از آنان به نیکی یاد می‌کند. قسمت دوم، درباره رویدادهای سیستان پس از وفات ابوالفضل نصر
بن احمد است. از مطالب مهم این قسمت، شرح مؤلف درباره حمله
قرامطه به سیستان است. بیشتر مطالب این قسمت درباره رکن الدین محمود، شاه نیمروز (سیستان)، و درگیری‌های او با امیران
مغول است.
بهار تاریخ سیستان را یکی از سه کتاب قدیم
نثر فارسی، و همپایه
تاریخ بلعمی و
تاریخ بیهقی و
تاریخ گردیزی دانسته و افزوده است که با توجه به ترکیبات و واژه‌ها و اصطلاح‌های به کار رفته در این کتاب، نثر آن از نثر
تاریخ بیهقی و تاریخ گردیزی قدیم تر می‌نماید. از دیگر دلایل او درباره قدمت این اثر، آن است که در آن نام شهرها و قصبه‌هایی آمده که با حملات سلجوقیان و مغولان به کلی ویران شده و نام‌های آنها در کتاب‌های جغرافیایی و تاریخی متاخر؛ مانند
معجم البلدان یاقوت حموی یا
نزهة القلوب حمدالله مستوفی ، نیامده است.
۱. نخستین ویژگی کتاب به منابع آن مربوط می‌شود. مؤلف در آغاز به دو ماخذ خود- که اکنون در دست نیست- یعنی
کتاب گرشاسب ، اثر
ابوالمؤید بلخی و
فضایل سجستان ، از
هلال یوسف اوقی اشاره می‌کند. دیگر منابع او این‌ها هستند: کتاب
عجائب بر و بحر ، از
بشر مقسم و
اخبار سیستان از نویسنده‌ای نامعلوم،
سیر ملوک عجم از
ابن مقفع ، کتاب
الخراج قدامه بن جعفر ، کتاب
انبیا از
علی بن محمد طبری و
التاریخ از
محمد ابن موسی خوارزمی .
۲. مهم‌ترین ویژگی تاریخ سیستان، به عنوان تاریخ محلی، توجه مؤلف به
ایران باستان است که آگاهی‌های ارزشمندی از آن به دست می‌آید. این ویژگی کتاب، آن را سخت مورد توجه
خاورشناسان قرار داده است، چنان که برخی آن را به درستی یکی از ۳ اثر مهم تاریخی میان سد ۵ ق/ ۱۱ م شمرده‌اند، نقل برخی اطلاعات از کتاب بندهش
زردشتیان و نیز داستان ساختن
آتشگاه کرکویه در سیستان، می‌تواند نشانه‌ای از توجه مؤلف به جایگاه سیستان در
فرهنگ ایران باستان و
دین و آیین آن پس از تسلط
عرب محسوب گردد.
۳. ویژگی دیگر این کتاب اطلاعاتی است که از احوال برخی طبقات و
مردم ایران از قبیل زرتشتیان و عادات و زندگی آنان، آتشگاه‌ها و غیره در سیستان در اختیار قرار می‌دهد.
۴. تاریخ سیستان با نقل یک سرود
فارسی دری در ۵ بیت که ۸ مصراع نخست آن قافی یکسان، و آخرین بیت قافیه‌ای دیگر دارد و ظاهرا بخشی از یک ترکیب بند بوده، کهن‌ترین شعر فارسی دری شناخته شده را، حفظ کرده است.
۵. از پرجاذبه‌ترین و مهم‌ترین وقایع تاریخی این کتاب گزارش‌هایی است، از اوضاع سیستان در سده‌های آغازین سلط عرب و شکل گرفتن هسته‌های مقاومت و استقلال طلبی که در شکل گروه‌های
خوارج و عیاران نمودار گردید و سرانجام، به فرمانروایی صفاریان انجامید. کتاب از این لحاظ اثری یگانه است و آگاهی‌های به دست آمده، از آن در هر مورد دست اول به شمار می‌آید. از آن جمله است نام
هارون الرشید به
حمزة بن عبدالله خارجی و پاسخ
حمزه به او. اما بی گمان مهم‌ترین و در عین حال، دلکش‌ترین بخش تاریخی کتاب، شرح برآمدن
یعقوب لیث و کارهای او و برادرش، عمرو است.
۶. از دیگر آگاهی‌های بسیار مهم کتاب، ماجرای امیرسامانی
خراسان است با امیر ابوجعفر صفاری که در ضمن آن قصید مشهور ۹۴ بیتی
رودکی در ستایش امیرابوجعفر آمده، و به این ترتیب، ابیاتی از اندک
شعر بازماند رودکی حفظ شده است.
۷. افزون بر ارزش تاریخی تاریخ سیستان، به ویژه دربار خاندان صفاریان، این کتاب به لحاظ ادبی و نثر آن نیز بسیار ارزشمند است و از جمل بهترین آثار نثر پارسی آغاز سد ۵ ق به شمار می‌رود. زبان متن روی هم رفته زبان پارسی دری رایج تا سد ۵ ق است و در جاهایی که مؤلف از پارسی یا پهلوی نقل و ترجمه کرده، حاوی کم‌ترین واژگان عربی است. عبارت‌های کوتاه و رسا همراه با ترکیب‌های بدیع و اصطلاحات ناب پارسی از دیگر ویژگی‌های این متن به شمار می‌رود.
۸. در واقع، با چنین زمینه‌هایی است که کتاب به لحاظ آگاهی‌های تاریخی مندرج در آن، در میان متون کهن تاریخی به زبان فارسی یگانه و ممتاز می‌گردد. از این دیدگاه، تاریخ سیستان از دو جهت سخت ارزشمند است: نخست استفاده از مآخذی دربار تاریخ ایران باستان که اکنون در دست نیستند و مقایس آنها با مطالب بازمانده در آثار دیگر برای ارزشیابی تاریخی آنها سودمند است. مثلا مقایس روایت
فردوسی از
رستم ، با گزارش‌های تاریخ سیستان، دقت فردوسی را در اخذ مطلب از ماخذ خود نشان می‌دهد. دیگر شرح واکنش یعقوب است در هنگامی که او را به شعر تازی ستودند و عبارت بسیار مهم مؤلف که می‌گوید.
نسخه حاضر، در برنامه «تاریخ سجستان» نام دارد که از روی نسخه
فارسی کتاب، توسط آقای
محمود عبدالکریم علی ، به عربی برگردانده شده و به همراه پاورقی‌هایی که وی به کتاب افزوده منتشر شده و تنها فهرست مطالب را دربردارد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
