تاریخ برمکیان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اثر حاضر نوشته دکتر سید صادق سجادی دربردارنده تاریخ
برمکیان در دولت عباسی و عوامل ظهور قدرتمندی و زوال آن می‌باشد که با استفاده از منابع مختلف تاریخی گردآوری شده است.
این کتاب در سال ۱۳۸۴ به رشته تحریر درآمده و در
سال ۱۳۸۶ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی
ایران ، از طرف وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی و برگزیده شده است. دکتر سجادی درباره تاریخ برمکیان چنین توضیح می‌دهد:
خانه‌ای مشهور و کهن دیوان سالار ایرانی است که از منطقه
خراسان وارد دستگاه خلافت اموی شدند و در برابر آن فعالیت کردند و بعد در دوره عباسی مشاغل بسیار مهمی؛ از جمله
حکومت بعضی از ایالت‌های ایران و وزارت خلیفه
هارون الرشید را به دست گرفتند. یکی از مهم‌ترین نقش‌های این خاندان انتقال دستگاه اداری ایران به قلمرو خلافت اسلامی است. در حقیقت سازمان دیوان سالاری ایران کهن به وسیله برمکیان وارد عصر اسلامی شد. علاوه بر این، خاندان برمکی از دانشمندان، مترجمان و ادبیان
قرن دوم هجری بودند و در نهضت ترجمه و سپس تالیف در قلمرو
اسلام نقش مهمی ایفا کرده‌اند.
این کتاب مشتمل بر شش فصل می‌باشد که در دو بخش و یک ضمیمه تنظیم گردیده است. بخش اول، تحقیقی است درباره تاریخ زندگی برمکیان؛ همانند خاستگاه، ظهور در صحنه سیاسی، فعالیت فرهنگی،
دین و
مذهب ، تاثیرات اجتماعی و ادبی و علمی، انقراض آن‌ها و علل آن با استناد به معتبرترین منابع، همراه با تحلیل‌هایی از جنبه‌های مختلف حیات این خاندان است. در این بخش، کوشیده شده است تا با تکیه بر گزارش‌های مختلف مورخان و نویسندگان کهن در کنار تحقیقات جدیدتر و مقایسه انواع
روایات ، تصویری از برمکیان عرضه شود. بخش دوم، متن کتاب اخبار برمکیان و تصحیح انتقادی این اثر است.
نویسنده در فصل اول مختصری از
تاریخ بلخ و سرگذشت خاندان برمکیان که به عنوان ناظر
عالی و متولی
آتشکده نوبهار بلخ بوده‌اند، را آورده است. خاندانی که جد آن‌ها (برمک) بر طبق نقل‌های تاریخی، فرمانروایان (چین) و (هند) و (سند) و
غیره که برای عبادت بت‌ها به بلخ می‌رفتند، او را معزز و محترم می‌داشتند و در داوری‌ها به او رجوع می‌کردند.
در فصل دوم، مؤلف کتاب به تاریخ تولد خالد برمکی و نحوه اتصال او به دعوت عباسی می‌پردازد. و اینکه برمک چون محمد
بن علی بن عبدالله بن عباس از نوادگان
عبدالله بن عباس ، پسر عموی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم - را دید و شناخت، پیش بینی کرد که خلافت به خاندان او می‌رسد و خالد، فرزند خود را تشویق کرد که به او به پیوندد و خالد نیز چنین کرده و در زمره نزدیکان امام عباسی و پس از آن؛ از جمله داعیان ایشان درآمد و نامش در (کتاب الدعوه) یا فهرست داعیان عباسی ثبت گردید.
وی در پیکارهای قحطبه در
قم و
اصفهان و خراسان، مسؤلیت خزانه داری و گردآوری و ثبت غنایم و اموال را برعهده گرفته بود، که بعد از استقرار حکومت عباسی وظیفه دیوانسالاری را برعهده گرفت. تا آنکه کارش آنچنان بالا گرفت که از نزدیکان خاص سفاح عباسی شده و در امور مهم مملکت داری مشاور خلیفه وقت گردید. و در زمانی که منصور عباسی به خلافت نشست، موقعیت خالد را
تغییر نداد و او را بر ریاست دیوان خراج ابقا کرد.
سپس نویسنده به وزارت
یحیی بن خالد برمکی و اتفاقات آن دوران می‌پردازد. شخصی که به عنوان نیرومندترین و نامدارترین وزیر در سراسر عصر خلافت عباسی است و زیر نظر پدر از تعلیم و تربیتی
عالی برخوردار شد. وی از جوانی با امور سیاسی و ملکداری آشنا گشت و سپس مستقیما متولی بعضی از مناصب و مشاغل بلندپایه گردید، چنانکه در سال (۱۵۸ ق) که آخرین
سال حیات منصور عباسی است، حکومت
آذربایجان را بر عهده داشت. در عصر حکومت مهدی عباسی، وی عهده دار تربیت هارون بود و در زمان خلافت او بر مسند وزارت نشست.
در خاتمه، این فصل با وزارت فضل
بن یحیی برمکی و برادر وی جعفر
بن یحیی و خدمات آن‌ها به دستگاه عباسی پایان می‌یابد.
فصل سوم کتاب به علل و عوامل سقوط برمکیان می‌پردازد، و با اینکه از علت اصلی دگرگون شدن نظر هارون نسبت به برمکیان اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما نویسنده، مباحث گوناگونی؛ همچون:
قتل جعفر، زندانی کردن یحیی و قتل او، چیرگی برمکیان بر امور خلافت و داستان جعفر و عباسه (خواهر هارون) را بیان می‌دارد.
نویسنده در بخش اول فصل چهارم کتاب به واکاوی عقاید برمکیان می‌پردازد و اینکه این خاندان با اینکه نیاکان آن‌ها متولی معبد نوبهار بوده‌اند؛ اما بر مسلمانی خود پافشاری کرده و
اسلام را دین خود به حساب می‌آورده‌اند و از گذشته جاهلی خود رویگردان بودند.
در بخش دوم این فصل نویسنده، رابطه برمکیان و
علویان را مورد بررسی قرار می‌دهد و اینکه درباره این رابطه دو دسته
روایات متناقض در دست است. دسته‌ای از روایات حاکی از گرایش وزیر و خاندان او به
علویان بوده و آن را مهم‌ترین عامل ( (نکبت)) برامکه شمرده‌اند. مانند اینکه برخی از نویسندگان تصریح کرده‌اند که پس از واقعه فخ، فضل برمکی، یحیی
بن عبدالله علوی را که به دنبال پناهگاهی بود، به دیلم فرستاد.
به رغم این دسته از روایات، گزارش‌هایی نیز در دست است که نشان از معارضه برمکیان و
علویان دارد. مثلا گفته‌اند که
عبدالله افطس را که در
واقعه فخ اسیر شده و نزد جعفر حبس بود، هارون گفته بود که بر او سخت نگیرند؛ ولی جعفر او را در نوروز بکشت و سرش را به خلیفه هدیه کرد.
در بخش سوم این فصل، نویسنده به بررسی جنبه‌های مختلف حیات اجتماعی و سیاسی برمکیان از دیدگاه‌های مختلف پرداخته، و در بخش چهارم این فصل به اهتمام این خاندان به نشر علوم و دانش‌های مختلف؛ مانند:
ترجمه کتاب‌ها، علوم پزشکی،
نجوم و
غیره اشاره می‌کند.
نویسنده در فصل پنجم کتاب به مباحث مختلفی؛ همانند:
فضایل و
اخلاق و سلوک برمکیان، خدمات آن‌ها به لغت و ادب فارسی و عربی، عمران و آبادانی در دوران آن‌ها، استمرار دیوانسالاری پس از برمکیان، تاریخ و سرگذشت دیگر برمکیان و سکه‌هایی که برمکیان آن‌ها را ضرب نموده‌اند، پرداخته است.
فصل ششم کتاب دربردارنده رساله اخبار برمکیان است که حاوی حکایت‌های گوناگونی از
زمان صدارت آن‌ها می‌باشد، که با ذکر این رساله، کتاب نیز به پایان می‌رسد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
