تاریخ ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ
ایران که نخست در ۱۹۱۵ به چاپ رسید و هنوز در دانشگاه‌های خارج تدریس می‌شود و از منابع سودمند دانش جویان دانشگاه‌های داخلی به شمار می‌رود، نمونه‌ای از تاریخ نگاری استعماری است و به رویدادهای گذشته این
سرزمین از دوران باستان تا ۱۹۳۰ میلادی می‌پردازد و همه دوره‌های تاریخی را از قدیم‌ترین روزگاران تا زمان معاصر بر پایه روایت‌های مورخان شرق و غرب و آثار کشف شده در بر دارد و از این رو، می‌توان آن را جامع‌ترین و کامل‌ترین نوشته در این زمینه دانست.
کتاب سایکس، یکی از صدها نوشته تاریخی به شمار می‌رود که به کوشش ماموران سیاسی- نظامی بیگانه نوشته و در قالب دو جلد (نود فصل و یک مقاله پایانی) عرضه شده است. شیوه تاریخ نویسی سایکس، تازه است؛ زیرا وی در شرح حال شاهان و وضع دربارهای آنان، از آوردن افسانه‌ها و خطابه‌های تاریخی و چیزهایی مانند آنها کمابیش خودداری می‌کند و بیش تر به نقل رویدادهای برجسته و مهم روزگار آنان می‌پردازد. افزون بر این، گاهی به انگیزه بهره گیری عملی از
تاریخ ، میان حوادث رابطه‌ای معنوی اثبات می‌کند و با توجه به اینکه خودش از کارشناسان نظامی جنگ آزموده بوده است، به رغم بیشتر تاریخ نویسان که به رویدادهای خرد جنگی نپرداخته‌اند، آیین صف آرایی، چاره اندیشی‌های نظامی، طرز حملات و به کار گیری جنگ افزارهای (آلات حرب) گوناگون را شرح می‌دهد و علل شکست‌ها و پیروزی‌ها را روشن می‌سازد. از دیگر ویژگی‌ها یا تازگی‌های کتاب، مباحث ادبی، فنی و اجتماعی آن است.
اگرچه نویسنده در ذکر خوبی‌ها و ویژگی‌های برجسته ایرانیان می‌کوشد، از نقد صریح کمبودها و عیب‌های آنان به ویژه رفتار طبقه‌های بالا و حکومت‌های ناصالح و دولت‌های خودسر، پرهیز نمی‌کند.
نخستین فصل‌های کتاب، به جغرافیای ایران و
بابل و
ایلام می‌پردازد و دیگر فصل هایش، مسائلی را از پدیده‌های اجتماعی این سرزمین در بر دارد. عادات و
اخلاق و قانون‌ها و آیین‌های رایج در میان مردم و دربار، ویژگی‌های
ارتش و جایگاه
زنان ، زبان و ادبیات و
دین و فرهنگ مردم، معماری و پیشه و هنر به ویژه هنرهای زیبای ایرانیان و... ، از این مسائلند. نویسنده دین و فرهنگ باستانی ایران را مهم می‌شمرد و از این رو، در فصل ویژه‌ای بدان پرداخته است. این فصل از مذهب
زرتشت (زردشت)، پیامبر باستانی ایرانیان سخن می‌گوید و در باره تاثیر پذیری آن از مذهب تورانیان و تاثیرش بر مذهب
یهود شرح می‌دهد. پژوهش‌های نویسنده در باره آثار باستانی به ویژه ویرانه‌های پرسپلیس و
پاسارگاد و فنون باستانی ایران نیز بسیار سودمند و ستودنی است.
شرح احوال ایرانیان قدیم و اخلاق و ویژگی‌های ملی آنان مانند مهمان نوازی و بخشندگی و بلند نظری و روایت‌هایی از صنایع و هنرها و نبوغ صنعتی و تمدن ساز آنان و باز شماری و ستایش رجال و بزرگان ایرانی، از درون مایه‌های دیگر بخش‌های جلد یکم این کتاب به شمار می‌رود.
ستایش
کورش کبیر را که نویسنده خود سه بار به آرامگاه او رفته است، از بخش‌های پرآوازه کتاب سایکس باید دانست. وی خود را آریانی (آریایی) می‌داند و از این رو، آن پادشاه بزرگ را دارنده خصال برجسته‌ای می‌داند که هر آریایی می‌تواند بدانها مباهات کند. شرح احوال پیامبر گرامی
اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که از بخش‌های پایانی جلد یکم شمرده می‌شود و شمارش خصال نیکوی
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام و نسبت دادن ویژگی‌های ستودنی بدان حضرت و ولایت پذیری مردمان ایران از او نیز، از پاره‌های خواندنی و تاثیر گذار این اثر است.
جلد دوم کتاب که از دوره ذهبی اسلام (فصل پنجاهم) آغاز می‌شود، گزارش‌های تاریخی نویسنده را از روزگار پنجمین خلیفه عباسی (۱۷۰ ه/ ۷۸۶ م) تا دوران حکومت پهلویان در بر دارد و به رویدادهای ۱۹۳۰ میلادی می‌انجامد. اگر چه نویسنده در این جلد نیز به اصل «موجز گویی» پای بند است و احوال شخصیت‌های برجسته خاندان عباسی و رویدادهای روزگار آنان را با همین روش گزارش می‌کند، در باره تطور منطقی یا انقلاب ادبی عصر
مامون که خود موضوعی درخور پژوهش و کامل کننده عصر زرین اسلامی است، از شرح و بسط رویدادها خودداری نمی‌کند و مطالب و نکته‌های بسیار دقیق و یگانه‌ای در این باره می‌آورد.
انحطاط خلافت و تجدید استقلال ایران، ظهور ترکان سلجوقی، برافتادن امپراطوری سلجوقیان، ادبیات ایران پیش از حمله مغولان و آمدن مغولان به خاک ایران، درون مایه گزارش‌های این بخش از کتاب است. نویسنده در این فصل‌ها از سخنوران و نویسندگان و حکیمان یاد می‌کند و در باره ادبیات و معماری ایران در روزگار چیرگی مغول بر این سرزمین سخن می‌گوید. یاد کردی از عرفا و صوفیان و آثار تاریخی و شاه کارهای معماری دوره
مغول و صنعت کاشی کاری، ظرف سازی، نقاشی، قالی بافی و فلز کاری، در فصل‌های ۶۱ تا ۶۵ کتاب دیده می‌شود. او می‌گوید پیش رفت ایرانیان در کشیدن صورت گل‌ها، شکل‌های هندسی و نقشهای در هم عربی، ما را مدیون خود ساخته است؛ چنان که بسیاری از نقشهای پرده‌ها، کاغذهای دیواری و شماری از دیگر تولیدات کارخانه‌های امروزی انگلستان، از نقشهای قالی‌های ایرانی برگرفته شده‌اند.
او هم چنین پس از آوردن تاریخچه‌ای از دوران پیدایی و
سلطنت تیموریان، صفویان، افشاریان، زندیان، قاجاریان و پهلویان، در فصل‌های دراز دامنی به بیداری ایرانیان و برپایی
انقلاب مشروطه و کش مکش‌های داخلی در این باره می‌پردازد و رویکرد شاه ایران را به نخستین جنگ جهانی بازگو می‌کند. به گفته وی، بر اثر نبود ساختار سیاسی و ضعف و فساد قاجاریان، هرج و مرج در
جامعه فراگیر شد. رشوه گیری در آن روزگار رواج یافت و حاکمان به اندازه‌ای زبون و ناصالح شدند که ایرانیان به جنبش مشروطه خواهی دست زدند و آن را به سرانجام رساندند.
درگیری‌های روس و ترک در غرب ایران و برافتادن
روسیه و
محاصره شیراز و شکست خوردن قشقایی‌ها و وضع ایران پس از جنگ جهانی نخست، در فصل‌های بعدی همین جلد گزارش می‌شوند. نویسنده در مقاله پایانی خود به قرارداد پوتسدام (۱۹۱۱)، نشستن رضا خان بر تخت شاهی و چگونگی فرمان روایی او و روابطش با انگلستان اشاره می‌کند.
کتاب سایکس به گفته مترجم محترم، در بر دارنده سرگذشت بیش از سیزده سده از تاریخ ایران بر پایه روایت‌های مورخان شرق و غرب و آثار کشف شده است.
اگر چه سایکس برای نوشتن بخش یکم این اثر از منابع دست دوم غیر فارسی سود جسته و این کار از ارزش کتاب وی کاسته، بخش دوم آن (تاریخ معاصر) بر پایه دیده‌ها و تجربه‌های شخصی خودش نوشته شده است و به همین دلیل از بخش نخست مهم تر می‌نماید. او برای گرد آوری مدارک و اسناد این کتاب سال‌ها رنج برد و بسیار کوشش کرد و کمابیش همه منابع قدیم و جدید رومی، یونانی، سریانی، ارمنی و عربی و... جز کتاب‌های دو سده گذشته را دید و از چشم خرده بین خود گذراند. او هم چنین با ۲۵ سال زیستن در
ایران و رفتن به جاهای گوناگون آن به ویژه منطقه‌های شرقی و جنوبی آن و آشنایی با آیین‌ها و عادات و آثار و یادگارهای ایرانی، اطلاعات سودمندی در باره این سرزمین فراچنگ آورد. ابزارهای گرد آوری او نیز در سنجش با وسایل اطلاعاتی دیگر ایران شناسان و سیاحان، از دقت و مصونیت بیشتری برخوردار بوده است.
۶۲ تصویر و عکس ۴۹ سرلوحه بسیار نفیس و مهم که هر یک از آنها از دید تاریخی و علمی، بسیار سودمند می‌نماید، در گوشه و کنار این کتاب گنجانده شده و نمایه کسان و جای‌ها در پایان هر یک از جلدها آمده است. پانوشت‌های کتاب نیز افزون بر توضیحات معنایی و تاریخی مترجم محترم، شکل لاتین نام‌های افراد را در بر دارد و منابع و اسناد کتاب و نقشهای بزرگ درباره ایران و فهرست عکس‌های کتاب، در جلد دوم آن عرضه می‌شود. به گفته مترجم، چاپ سوم این اثر رویدادها را تا ۱۳۰۹ خورشیدی (۱۹۳۰ م) گزارش می‌کند و نویسنده می‌خواسته است که در چاپ چهارم، گزارشی را از کنفرانس تاریخی
تهران (انجمن سران سه دولت بزرگ دوست و متفق) بدان بیفزاید.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
