تاریخ ایران باستان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ ایران باستان، دراز دامن‌ترین کتاب تا این روزگار، در زمینه
ایران پیش از
اسلام است.
میرزا حسن خان پیرنیا ملقب به مشیر الدوله، نویسنده این کتاب که از مردان نیک نام آغاز مشروطیت بود، هم زمان با پادشاهی رضا
شاه پهلوی مانند بسیاری دیگر از رجال شایسته ملی، از سیاست کناره گرفت و خانه نشین شد. این گوشه نشینی و ثبات پدید آمده در
کشور ، موجب شد که او تاریخ ایران باستان را بنویسد. وی از ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۴ ش؛ یعنی سال درگذشتش به نوشتن این اثر ارزش مند سرگرم بود و به دلیل بسیار نوشتن (چهارده ساعت در هر روز) و بسیار خواندن، در آغاز ۱۳۱۳، به
سکته ناقص دچار شد و کتابش به همین علت تا پایان تاریخ اشکانیان پیش تر نرفت.
نویسنده کمابیش در روزگار جنگ جهانی نخست می‌زیست که در آن اوهام نژادی، هیجان‌های ملیت و
وطن و دغدغه استقلال ملی موج می‌زد و از این رو، وی در این می‌اندیشید که ایرانیان با نژاد آریا و گروه‌های اروپایی که بدین
نژاد می‌نازیدند، چه پیوندی دارد و چه چیزی آنان را به
جهان غرب (یونان و روم) و فرهنگ و تمدن آنان می‌پیوندد و سرانجام به نوشتن این کتاب دست گشاد.
این اثر، تنها تاریخی نیست، بلکه دائره المعارفی در باره تاریخ، تمدن و فرهنگ گذشته سرزمین‌های مهم دنیا به ویژه
یونان ،
روم ،
سوریه ،
مصر ، عربستان، میان دو رود، هند و... به شمار می‌رود؛ چنان که خواندن آن، نه تنها موجب آشنایی خواننده با تاریخ و سرگذشت سلسله‌های ایرانی (مادها، هخامنشیان و اشکانیان) و سلسله‌های یونانی سلوکی می‌شود، که اطلاعات نیکو و اصیلی درباره تاریخ خاورمیانه امروز و یونان باستان به وی عرضه خواهد کرد.
دوره چهارجلدی این کتاب، تاریخ ایران را در بیش از ۳۵۰۰ صفحه عرضه می‌کند. البته تاریخ زندگانی نویسنده، پس از پایان یافتن
تاریخ اشکانیان (جلد سوم)، به پایان می‌رسد و از این رو، سخنی از ساسانیان در اثر سترگ وی نیست. نویسنده نخست سخنان مورخان باستانی را در باره مطلب یا رویدادی تاریخی می‌آورد، سپس در جمع بندی اش به
تجزیه و
تحلیل آنها می‌پردازد. قوت تاریخ نگاری او را در همین بخش می‌توان یافت. برای نمونه، وی در زمینه به قدرت رسیدن کورش هخامنشی، نوشته‌های هرودوت، گزنفون، کتزیاس، دیو دو سیسلی و ژوستن را گزارش می‌کند و آنها را با درون مایه منابع اسلامی و لوح نبونبد در این باره می‌سنجد و برآیند این کار را می‌نویسد. بنابراین، او به گفته خودش، پس از گرد آوری داده‌ها و سنجش و آزمودن هر یک از آنها، با توجه به ارتباط معنایی اش با دیگر گزاره‌های تاریخی و با استوار کردنش بر «قاعده علیت»، آن را با دیگر گزاره‌های پیوسته موجود می‌آمیزد و در تاریخ این
سرزمین می‌گنجاند. بر پایه سخنان وی در مقدمه کتاب، برآوردن نیاز ایرانیان به دانستن پیشینه خود، به دو شیوه امکان پذیر می‌نموده است:
۱. نوشتن تاریخ ایران قدیم با توجه به کتاب‌های فراوان مورخان و نویسندگان اروپایی ده
سده اخیر (هنگامه آغاز توجه اروپاییان به مشرق قدیم)؛
۲. برگرفتن از خود منابع و گرد آوری اطلاعات از آنها.
وی شیوه دوم را برگزیده؛ زیرا بر این بوده است که ویژگی و امتیاز برگرفتن اطلاعات از منبع‌های دست اول، در بازبینی منابع دست دوم یا سوم و نوشتن
تاریخ بر پایه آنها نیست.
درون مایه اصلی جلد نخست این کتاب، سرگذشت ایران در روزگار مادها و هخامنشیان تا پایان عصر خشایار
شاه است و افزون بر این، به رویدادهای تاریخی سرزمین‌هایی مانند
مصر ،
آشور ،
بابل ،
سوریه ،
فلسطین و... می‌پردازد.
نویسنده از نژادها و خطهای روزگار باستان سخن می‌گوید و به شناساندن نویسندگان منابع کتابش (توسیدید، دیودور سیسلی، پلوتارک، آریان، رازب، استرابون، موسی خورن، طبری،
بلاذری ،
ابن اثیر و...) می‌پردازد. وی آغاز حکومت مادها را هفت صد پیش از میلاد می‌داند و از
شاهان ماد با نام‌های دیوکس، فرورتیش، هووخ شتر و اژدهاک یاد می‌کند و فصلی دراز دامن درباره جنگ‌های ماد و آشور می‌گشاید.
چگونگی رسیدن کورش به
قدرت و شرح حال نخستین
شاهان هخامنشی، موضوع کانونی این جلد به شمار می‌رود. نویسنده در این بخش از کتاب خود، در باره روابط ایران و یونان نیز به درازا سخن می‌گوید و در این باره قلم می‌زند که هخامنشیان به سرزمین‌های گوناگون رفتند و آنها را گرفتند.
جلد دوم این کتاب، با توضیح درباره نام و نیاکان و پادشاهی اردشیر اول آغاز می‌شود و با مرگ اسکندر و شرح خصال وی به پایان می‌رسد. نویسنده در این بخش، به گزارش در باره رویدادهای روزگار خشایار
شاه دوم، سغدیان،
داریوش دوم، اردشیر دوم، اردشیر سوم، آرسس و
داریوش سوم می‌پردازد و از چندی و چگونگی نبردهای اسکندر مقدونی با امپراطوری بزرگ ایران و شکست خوردن ایرانیان در این نبردها و تاختن اسکندر به سرزمین‌های همسایه ایران مانند
هند و
عربستان می‌نویسد. او هم چنین، درباره دیوان سالاری گسترده در عصر
داریوش، گزارش‌های درخوری فراهم می‌آورد و از نیروی دریایی،
سپاه ، داوری، راه‌ها، چاپارخانه‌ها، تقویم و دیگر پیش رفت‌های دوره هخامنشی یاد می‌کند و از درون مایه سنگ نگاره‌ها یا سنگ نوشته‌های آن زمان مانند بیستون رمز می‌گشاید.
جلد سوم، با کش مکش مقدونیان بر سر جنازه اسکندر برای رسیدن به قدرت، آغاز و با برآمدن اشکانیان و شرح حال آنان دنبال می‌شود و با گزارش درباره معماری عصر پارتی پایان می‌یابد. نویسنده در این بخش، از جنگ سرداران اسکندر (آن تی پاتر، پلیس پرفون، آنتی گون، کاساندر و...) ، بر سر جانشینی او سخن می‌گوید و به چگونگی افتادن قلمرو ایرانیان به دست سلوکوس، پاسخ می‌دهد. سلوکوس و جانشینانش در پی تحمیل فرهنگ و
زبان یونانی بر ایرانیان بودند و به همین انگیزه، از «یونانی کردن مشرق»؛ یعنی آوردن اروپاییان به مشرق و ایجاد مستعمره‌های یونانی در آسیای غربی و
ایران و باختر سخن گفتند؛ کاری که اسکندر نیز آن را در پیش گرفت. نویسنده با توضیح در باره زمینه‌های بر افتادن سلوکیان و پیدایی اشکانیان و علل و عوامل آن، روزگار پارتی را «دوره واکنش سیاسی» ایرانیان در برابر مهاجمان می‌خواند و از جغرافیای پارت‌ها می‌نویسد و شرح حالشان را از دولتی محلی تا دولتی ملی و بزرگ دنبال می‌کند. او هم چنین، به شرح حال
شاهان اشکانی و پیوندهایشان با رقیب جدید ایران در جهان (روم) می‌پردازد و پس از آوردن شرح حال فرمان روایان پارتی در بخش تمدنی این کتاب، از وسعت، پایتخت، دیوان سالاری، سپاه، امور مالی، مسکوکات و تقویم اشکانیان گزارش می‌دهد. وی آداب، اخلاق و
دین و آیین ایرانیان این روزگار را نیز توصیف می‌کند و بر این باور است که اشکانیان یا پارتیان نیز مانند
شاهان هخامنشی در زمینه فرهنگ و دین ملت‌ها، اهل «تسامح و تساهل» بودند. برای نمونه، «دولت پارت در امور مذهبی تبعه خود دخالت نمی‌کرد و آنها را به احوال خودشان واگذار می‌کرد».
سندهای کشف شده از دویست
سال پیش تاکنون و نوشته‌ها و کتاب‌های پیشینیان؛ یعنی آثاری که رویدادها را به انگیزه‌هایی جز تاریخ نویسی آورده‌اند و تاریخ‌های عمومی یا خصوصی که به انگیزه تاریخ نویسی سامان یافته‌اند، از منابع نویسنده شمرده می‌شوند. منبع‌های مهم این کتاب را، آثار تاریخی فرانسوی، انگلیسی، روسی و آلمانی می‌توان برشمرد که خود ترجمه‌ای از منابع یونانی و رومی به شمار می‌آیند. نویسنده از منابع عربی و فارسی فراوانی نیز در نوشتن این کتاب بهره برده و از این رو، کتابش از آغاز تاکنون ده‌ها بار چاپ و کمابیش در سه یا چهار جلد منتشر شده است. پژوهش گران و دوست داران تاریخ نیز همواره از آن سود برده‌اند.
فهرست مطالب کتاب بر پایه عنوان‌های کلان و خردش و فهرست تصویر سنگ نگاره‌ها/ حکاکی‌ها (گراورها) و نقشه‌های آن در آغاز کتاب، صورت انگلیسی نام‌ها و توضیحات نویسنده درباره برخی از واژگان یا افراد و جای‌ها، در پانوشت آن و شرح تصویرهای پیش گفته، زیر هر یک از آنها آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
