تاریخ الفقه‌الاسلامی و ادواره (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب« تاريخ الفقه الإسلامي و أدواره»، توسط
آیت الله سبحانی در سال ۱۴۱۸ ق و به زبان عربى، تأليف گرديده است. اين كتاب در صدد بيان تاريخ
فقه اسلامى، اعم از فقه
شیعه و
سنی مى‌باشد.
آيت اللّه شيخ جعفر بن
علامه شيخ محمد حسين سبحانى اقبال
تبريزى در سال ۱۳۴۷ ق در شهر
تبریز چشم به جهان گشود.
آيت الله حاج شيخ جعفر سبحانى، پس از فراغت از تحصيلات ابتدايى، در ۱۴ سالگى( ۱۳۶۱ ق) رهسپار
مدرسه علميه طالبيه تبريز گرديد و به آموختن مقدمات
علوم و سطوح پرداخت. در مهر ماه ۱۳۲۵ ش وارد
قم شد و به تكميل سطوح، همت گماشت. آيت الله پس از تكميل سطوح عاليه در ۱۳۶۹ ق، به
درسهاى خارج فقه و اصول راه يافت و به خوشه‌چينى از محضر رزرگان زير پرداخت:
- مرحوم آيت الله العظمى بروجردى( ۱۲۹۲- ۱۳۸۰ ق)، - مرحوم آيت الله حاج سيد محمد حجت كوهكمرى( ۱۳۰۱- ۱۳۷۲ ق)، - مرحوم آيت الله العظمى
امام خمینی ( ۱۳۲۰- ۱۴۰۹ ق) امام در آن زمان بحث
استصحاب را مطرح مى‌فرمود. معظم له تا پايان دوره اول
درس اصول حضرت امام، در
درس ايشان حاضر گشت آنگاه بر آن شد تا مجموع
درسهاى ايشان را به دقت ضبط كند و تحرير نمايد، اين كار در ضمن ۷ سال( ۱۳۳۷- ۱۴۳۰ ش) انجام گرفت و در همان زمان به چاپ رسيد.
حضرت آيت الله سبحانى به غير از تحصيل
دروس فقه و اصول، به آموختن فلسفه و
کلام و تفسير نيز اشتغال داشت. استاد از دوران نوجوانى در مسائل فكرى و عقلى كوشش بسيار زيادى داشت و به شخصيتهاى متفكر و اساتيد منطق و معقول ارج شايان مى‌نهاد.
كتاب« تاريخ الفقه الإسلامي و أدواره»، توسط
آیت الله سبحانی در سال ۱۴۱۸ ق و به
زبان عربی ، تأليف گرديده است. اين كتاب در صدد بيان تاريخ
فقه اسلامى، اعم از فقه شيعه و سنى مى‌باشد.
كتاب، از يك مقدمه مفيد تشكيل شده كه ابتدا ادوار فقه اسلامى را برشمرده، سپس طرق بيان تاريخ فقه را با اشاره به دو مكتب قابل توجه بيان نموده، بعد راجع به فقه امامى و فقه زيدى
مطالبى بازگو كرده، بعد اجمالا تاريخ
تشریع را بررسى نموده كه تحت عنوان« كلمة أخيرة» مى‌باشد. بعد از مقدمه مذكور ادوار فقه سنى را اجمالا و ادوار فقه شيعى را تفصيلا مورد بحث قرار داده است.
مؤلف، ابتدا راجع به تاريخ هر
علم توضيح مى‌دهد و مى‌گويد: چنان‌كه هر
علمى تعريف، موضوع، مسائل و غايت دارد، تاريخى را نيز به خود
اختصاص داده كه امروز، اهميت خاصى در جوامع
علمى براى تاريخ
علوم قائل مى‌شوند. در مورد
تاریخ فقه هم آنچه قابل توجه است و نبايد از آن غفلت شود كه متأسفانه در خيلى موارد نيز بر عكس عمل مى‌شود، تفاوت قائل شدن بين تاريخ تشريع و تاريخ فقه است، چه اينكه تاريخ تشريع عبارت از زمان حضور پيامبر( صلى الله عليه و آله) مى‌باشد كه باب وحى مفتوح بود و پيامبر( صلى الله عليه و آله) از اين طريق احكام شريعت را تبيين مى‌نمودند، اما تاريخ فقه دقيقا بعد از وفات
پیامبر صلی الله علیه و آله و مسدود شدن باب وحى آغاز شده است.
در مورد هر يك از مذاهب شافعى، حنبلى، مالكى، حنفى و امامى تراجمى تأليف شده كه مؤلف با اشاره به مهم‌ترين آنها، زمينه بيان تاريخ فقه را معرفى كرده است. ايشان در ادامه سه فايده مهم براى دانستن تاريخ فقه بيان نموده، بعد منهج حجوى ثعالبى در كتاب«
الفکر السامی » و منهج شيخ محمد خضرى در كتاب« تاريخ التشريع الإسلامي» را دو منهج مهم در بيان تاريخ فقه مى‌داند كه اولى فقه را به چهار دوره و دومى طبق وقايع و اسباب تقسيم كرده است. پنج دوره مذكور براى فقه
اهل سنت در اين‌جا به طور تفصيل مورد بررسى قرار گرفته‌اند. اما
فقه شیعی داراى هفت دوره است كه بعد از نگاهى اجمالى به تاريخ فقه اهل سنت بدان پرداخته خواهد شد.
ايشان، بعد از اشاره به نام چند كتاب در بيان تاريخ فقه و فقها، براى جداسازى تاريخ تشريع از تاريخ فقه، به تقسيم‌بندى ادوار فقه اهل سنت اشاره كرده كه عبارتند از: عصر تشريع كه زمان حضور پيامبر( صلى الله عليه و آله) و تأسيس فقه با ارتباط حضرت با
وحی مى‌باشد.
دوره اول بعد از اين عصر، دوره صحابه و
تابعین است كه بعد از وفات پيامبر( صلى الله عليه و آله) آغاز شده است. دوره بعدى عصر ظهور مذاهب فقهى اهل سنت است كه از اوايل قرن دوم تا اوايل قرن چهارم هجرى را شامل مى‌گردد. دوره سوم، عصر توقف حركت اجتهادى است كه از اوايل قرن چهارم تا اواسط قرن هفتم را در بر مى‌گيرد. دوره چهارم، عصر
انحطاط فقهى است كه از اواسط قرن هفتم تا اواخر قرن سيزدهم را شامل مى‌گردد. دوره پنجم، از اواخر قرن سيزدهم تا زمان حاضر را در بر گرفته است.
مؤلف در مورد عصر صحابه و تابعين مى‌فرمايد: صحابه كسانى بودند كه پيامبر( صلى الله عليه و آله) را ملاقات كرده و از ايشان حديث نقل كرده بودند; اينها كسانى هستند كه به عنوان مرجعى براى مسلمين بعد از وفات پيامبر( صلى الله عليه و آله) جهت دريافت احكام شرعى قرار گرفتند، لكن خود اينها نيز به چند دسته تقسيم مى‌شوند:
اول مكثرون كه عبارت بودند از: عايشه، عمر بن الخطاب، عبد الله بن عمر،
علی بن ابی طالب ، عبد الله بن عباس، عبد الله بن مسعود و زيد بن ثابت; اينها كسانى بودند كه روايات نقل شده‌شان از پيامبر( صلى الله عليه و آله) بسيار زياد بوده است.
دوم متوسطين كه عبارت بودند از: ام سلمه، انس بن مالك، ابو سعيد خدرى، ابو هريره، عثمان بن عفان، عبد الله بن عمرو عاص، عبد الله بن زبير، ابو موسى اشعرى، سعد بن ابى وقاص،
سلمان فارسی ، جابر بن عبد الله، معاذ بن جبل و ابو بكر. چند نفر ديگر نيز در رديف ايشان به حساب آمده كه در كتاب، نامشان ذكر شده است.
به گونه‌هاى ديگرى نيز از صحابه نام برده شده كه مورد اشاره مؤلف واقع گرديده‌اند. تابعين، كسانى هستند كه در رديف بعد از صحابه قرار گرفته و آنان نيز به چند گروه تقسيم گرديده‌اند: افرادى كه در مكه زندگى مى‌كرده‌اند و گروهى كه در شهرهاى ديگرى مانند مدينه، كوفه بصره، شام، مصر، قيروان، اندلس، يمن و
بغداد مقيم بوده‌اند. گروه‌هاى مختلف فقها نيز با توجه به شهرهاى محل اقامتشان در چند گروه مورد بررسى قرار گرفته‌اند.
اهل حديث و اهل رأى هم دو طايفه‌اى هستند كه در همين دوره قابل بررسى مى‌باشند; اولى كسانى بودند كه به هر نحو دنبال احاديث بوده‌اند و دومى آنانى بودند كه به رأى و نظر خود عمل مى‌كرده‌اند. مؤلف،
اهل رأى را نيز به دو دسته تقسيم كرده و نظر بعضى از معاصرين را در باره آنان ذكر نموده است. دوره دوم، دوره ظهور مذاهب فقهيه است كه در تحت دو عنوان مذاهب بائده و مذاهب سائده مورد بررسى قرار گرفته است. دوره بعدى دوره‌اى است كه اجتهاد تقريبا به حالت نيمه تعطيل درآمد و عوامل آن نيز به قول استاد احمد مصطفى الزرقاء، عبارت بودند از: تعصب مذهبى، ولايت قضاء و تدوين مذاهب. دوره انحطاط فقهى كه نامى است مناسب دوره چهارم فقه اهل سنت، از نوع حكومت و برخوردهايى كه حاكمان دول اسلامى اعمال مى‌كردند ناشى مى‌گردد. دوره پنجم، دوره‌اى است كه اين فقه دوباره نشاط و شادابى خود را با ظهور دولت عثمانى در اواخر قرن سيزدهم بازيافت. در اين دوره،
فتوا و
اجتهاد حالت اوليه خود را بازيافته و تحولى در فقه اهل سنت به وجود آمد.
مبحث بعدى كتاب، در مورد ادوار
فقه شيعه است كه در هفت دوره گوناگون مورد بررسى قرار گرفته است: دوره اول عصر نشاط حديثى و اجتهادى است كه ابتدا با ارتباط پيامبر( صلى الله عليه و آله) با وحى، اين حالت داراى رونق ويژه‌اى بوده و مردم
احکام مورد نياز خود را مستقيما از
شارع مقدس دريافت مى‌كردند; خداوند نيز براى قوت بخشيدن به وضع مذكور در آيه هفت سوره حشر مى‌فرمايد:« ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا».
مرحله بعدى،
اطاعت از
اولی الامر است كه آيه ۵۹ سوره نساء
به وضوح بر اين امر تأكيد كرده است و اطاعت از اولى الامر را نيز مانند اطاعت از خدا و رسولش واجب نموده است. ويژگى مهم اهل بيت پيامبر( صلى الله عليه و آله) اين بود كه در بعضى موارد كتاب‌ها و نوشته‌هايى در قالب
صحیفه و غير آن در دست
ائمه ما بوده كه املاى پيامبر( صلى الله عليه و آله) و خط حضرت على( عليه السلام) بوده و احكام مورد نياز شرعى از ريز و درشت در آنها درج گرديده بوده است.
اولين كسى كه پى‌گير اين مكتب بوده و از خط و مشى على بن ابى
طالب( عليه السلام) پيروى كرده و كتابى در سنت تدوين نموده
ابو رافع صحابى است، بعد از وى نيز فرزندانش اين مسير را ادامه دادند، ديگرانى نيز بوده‌اند كه نام و اجمالى از تاريخشان در كتاب آمده است; اينان كسانى بودند كه در راستاى اهداف اهل بيت( عليهم السلام) اقدام به تدوين سنت نمودند. از نقاط عطف ديگر در دوره اول فقه شيعه، زمان
امام باقر( علیه السلام) و
امام صادق( علیه السلام) است كه با ترويج خاص فقه و سنت بنا به شرايط زمان، باعث قوت چندين برابر اين مكتب گرديدند. مؤلف، به كسانى كه راوى حديث از ائمه( عليهم السلام) هستند نيز اشاره نموده است. ايشان در قسمت بعدى به اصول جامعى كه از
اهل بیت ( عليهم السلام) رسيده و به بيان خطوط كلى فقه پرداخته، اشاره كرده و در نهايت تدوين سنت را توسط گروه‌هاى مختلف
تشیع متذكر مى‌گردد.
دوره دوم، دوره حديث و
اجتهاد است; در اين دوره كه با در دست‌رس بودن
اصول اربعمائه ، بسيارى از احكام بر پايه احاديث و روايات ما تدوين شده بود، افراد مهمى چون كلينى، صدوق و
شیخ طوسی به عنوان سردمداران اين مكتب اقدامات بسيار مهمى را انجام دادند. در اين مكتب دو نوع نظريه در مقابل هم نيز وجود داشت كه يكى قائل به لزوم نقل حديث از هر راوى حديث بوده و ديگرى نقل
حدیث را فقط از ثقه جايز مى‌دانسته است. در مقابل اين
مدرسه،
مدرسه اهل اجتهاد قرار دارد كه مؤلف با ذكر نام شانزده نفر از بزرگان اين طايفه به ارائه توضيحاتى در باره‌شان پرداخته است. دوره سوم، عصر ركود فقه مى‌باشد كه از سال ۴۶۰ ق تا سال ۶۰۰ ق را شامل مى‌گردد.
اين دوره حاصل عظمت شيخ الطائفه و خدماتى است كه وى با تأليف كتب مهمى چون
تهذیب و
استبصار ، به فقه شيعه كرده و به نوعى عظمت وى مانع از نقص و ابرام نظرياتش شده و همه به نوعى به تقليد از وى پرداختند تا زمان
ابن ادریس حلی كه با شكوفايى
علمى وى در سال‌هاى آخر قرن ششم هجرى، دوره چهارم فقه شيعه شكل گرفت. ابن
ادريس، با تأليف كتاب
سرائر به نقد نظريات شيخ طوسى پرداخته و باعث شكست ركود مذكور گرديد.
دوره پنجم فقه شيعه از سال ۱۰۳۰ ق تا سال ۱۱۸۰ ق را در بر گرفته كه ظهور حركت اخبارى بوده و با اظهار نظرهاى
محمد امین استرآبادی مكتب اخبارى‌گرى سايه خود را بر روى فقه تشيع گسترانيد. اين دوره با ظهور
وحید بهبهانی در سال‌هاى ۱۱۸۰ ق به پايان رسيد و دوره ششم آغاز گرديد. مؤلف، نام اين دوره را تصعيد اجتهاد و نشاط فقهى گذارده است. و آخرين و هفتمين دوره را عصر
ابداع و تطور فقهى ناميده كه بزرگترين عامل آن مرحوم
شیخ انصاری بوده است.
أدوار الفقه الإسلامي - الحاجة إلى تاريخ الفقه - المناهج المتبعة في تاريخ الفقه - أدوار الفقه السني - الدور الأول عصر الصحابة و التابعين(من رحيل النبي(صلى الله عليه و آله) إلى أوائل القرن الثاني)الدور الثاني عصر ظهورالمذاهب الفقهية(أوائل القرن الثاني أوائل القرن الرابع) - الدور الثالث عصر ركود الحركة الاجتهادية(أوائل القرن الرابع أواسط القرن السابع) - الدور الرابع عصر الانحطاط الفقهي(أواسط القرن السابع أواخر القرن الثالث عشر) - الدور الخامس عصر إعادة النشاط الفقهي(أواخر القرن الثالث عشر إلى يومنا هذا) - أدوار الفقه الشيعي - الدور الأول عصرظهور المذاهب الفقهية(أوائل القرن الثاني أوائل القرن الرابع) - الدور الثالث عصر ركود الحركة الاجتهادية(أوائل القرن الرابع أواسط القرن السابع) - الدور الرابع عصر الانحطاط الفقهي(أواسط القرن السابع أواخر القرن الثالث عشر) - الدور الخامس عصر إعادة النشاط الفقهي(أواخر القرن الثالث عشر إلى يومنا هذا) - أدوار الفقه الشيعي - الدور الأول عصر النشاط الحديثي و الاجتهادي - النبي - صلى الله عليه و آله و سلم - هو المرجع في الأحكام - العترة هم المرجع في الاحكام بعد رحيله صلى الله عليه و آله و سلم - الدور الثاني عصر منهجة الحديث و الاجتهاد - الدور الثالث عصر الركود - الدور الرابع تجديد الحياة الفقهية - الدور الخامس ظهور الحركة الاخبارية - الدور السادس عصر تصعيد الاجتهاد و النشاط الفقهي - الدور السابع عصر الابداع و التطور الفقهي.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری
علوم اسلامی
