تاریخ اجتماعی ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ اجتماعی
ایران اثر مرتضی راوندی است که به
زبان فارسی در ده جلد به موضوعات مختلفی در مورد
تاریخ ،
فرهنگ ،
هنر ، علوم، شیوه‌های حکومتی ایران و مسائلی از این قبیل، از قبل از
اسلام تا دوران معاصر می‌پردازد.
شامل ۱۰ جلد با عناوین زیر می‌باشد: جلد اول: تاریخ ایران قبل از اسلام، جلد دوم: تاریخ ایران بعد از اسلام، جلد سوم: طبقات اجتماعی در ایران بعد از اسلام، جلد چهارم (دو جلد): شیوه
حکومت و سازمان سیاسی و اداری، جلد پنجم: زندگی اقتصادی در ایران، جلد ششم:
اخلاق و رسوم اجتماعی، جلد هفتم: تفریحات ایرانیان (ورزش شکار لباس مواد مخدر میگساری روسپی گری بازی‌ها و...) ، جلد هشتم (دو جلد): زبان و ادبیات فارسی، جلد نهم: فرقه‌های مذهبی در ایران (چاپ اول ۱۹۹۷- انتشارات آرش سوئد) و در جلد دهم: تاریخ
فلسفه و علوم و افکار در ایران، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
مبحث جلد اول کتاب شامل شش فصل است. جلد سوم شامل هفت فصل، جلد چهارم شامل شش فصل، جلد پنجم شامل ۱۰ فصل، جلد ششم شامل شش فصل، جلد هفتم شامل ۱۰ فصل، در جلد هشتم طی مباحثی به
رشد و تکامل زبان و ادبیات مردم ایران، سیر ادبیات فارسی، نخستین نثر نویسان، وضع فرهنگی و اجتماعی ایران، پرداخته شده است و در جلد نهم فرقه‌های مذهبی ایرانیان و اندیشه‌های اجتماعی و مذهبی در عهد قبل از اسلام به ویژه عهد
قاجاریه بررسی کرده است و در جلد آخر سیر تکاملی علوم و افکار عالم اسلام و مردم ایران را بررسی نموده است.
مرتضی راوندی از جوانی و با ایده و همت شخصی و با جدیتی ستودنی و با نیت تهیه ی تاریخ زندگی مردم ایران، پژوهش و فیش برداری از منابع گوناگون داخلی و خارجی را آغاز کرد. او
اعتقاد داشت، تاریخ، فقط شرح اقدامات شاهنشاهان و برگزیدگان و حکایت فتح و شکست در جنگ‌های کوچک و بزرگ نیست.
راوندی برای مطالعه ی کتابی نایاب، یا دست نوشته‌ای شخصی، رنج
سفر را بر خود هموار می‌کرد، و در طول پنجاه سال پژوهش، هزاران فیش و سند تاریخی را از کتاب‌های گوناگون جمع آوری کرد.
نخستین دوره ی تاریخ اجتماعی ایران در سه جلد، از سوی انتشارات امیرکبیر (توسط آقای عبدالرحیم جعفری) منتشر و مورد استقبال خوانندگان قرار گرفت. پس از آن، راوندی، با تقسیم بندی موضوعی کتاب و گسترش مطالب، اثری گران سنگ خلق کرد که همواره مورد استقبال خوانندگان بوده است و سرانجام با تالیف جلد دهم از این مجموعه «این دفتر را به پایان برد»؛ اما همواره می‌گفت «
حکایت همچنان باقی است» و‌ای کاش، روزی تاریخ اجتماعی ایران، با همت گروهی منتشر شود. اما او، به هر حال، پایه‌ای محکم و قابل ستایش، در این عرصه، بنیان نهاد.
جلد اول کتاب، چنانچه مولف می‌گوید، پس از ۲۷
سال مطالعه مداوم، در اسفند ماه ۱۳۴۰ ش منتشر شد که از آغاز تا ظهور نهضت اسلامی به تاریخ اجتماعی ایران و کهن‌ترین ملل باستانی می‌پردازد.
جلد سوم تاریخ اجتماعی ایران به طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی اختصاص یافته است. در این مجلد نظریات مختلف و گاهی متناقض مورخان و جهانگردان و صاحب نظران را نمودار کرده است، با این که این شیوه چه بسا ملال آور جلوه کند، ولی در هر حال برای کشف واقعیات اجتماعی، لازم و ضروری است.
در جلد چهارم، خوانندگان با شیوه
حکومت و سازمان سیاسی و اداری ایران بعد از اسلام آشنا می‌شوند.
در قسمت اول کتاب، از آئین سیاسیت و مملک داری و حقوق سیاسی و اجتماعی مردم، و حدود قدرت سلاطین و زمامداران، و عقیده متفکرین و صاحبنظران ایرانی در این زمینه‌ها مطالبی نقل شده است.
در مباحث بعد، از سازمان سیاسی و اداری ایران؛ یعنی از دیوان وزارت یا دیوان خواجه بزرگ و روش کلی وزرا و موقعیت اجتماعی و سیاسی آنان سخن رفته، و در فصول بعد از یکایک دیوان‌ها یا وزارتخانه‌هایی که سرزمین پهناور ایران را در دورا بعد از اسلام اداره و رهبری کرده‌اند، نظیر دیوان استیفا یا وزارت دارایی، دیوان عرض، سپاه یا وزارت
جنگ ، دیوان قضا یا وزارت
دادگستری ، دیوان رسائل یا دفتر ویژه سلاطین، دیوان محتسب یا سازمان شهربانی و شهرداری، دیوان برید یا
اداره پست ، دیوان اشراف یا سازمان‌های جاسوسی و مراقبت، دیوان موقوفات یا اداره اراضی و اموال وقفی و دیگر سازمان‌های اداری و سیاسی ایران بعد از
اسلام سخن به میان آمده است.
در جلد پنجم که به مطالعه تاریخ اقتصادی ایران اشاره دارد، خوانندگان با زندگی روزمره ایرانیان و تلاش نیاکان ما، در راه بهبود زندگی خود از کهن‌ترین ایام تا عصر حاضر آشنا می‌شوند.
در فصل اول، زندگی اقتصادی مردم ایران و ملل تابع، در عهد شاهنشاهی
هخامنشیان ،
اشکانیان و
ساسانیان مورد مطالعه قرار گرفته است.
در فصول بعد زندگی اقتصادی و تجاری ایران و بعضی از ملل اسلامی بعد از ظهور اسلام، سیاست اقتصادی اعراب، وضع طبقات مختلف، شکفتگی و پیشرفت صنعت و کشاورزی ایران از عهد سامانیان تا حمله
مغول ، وضع عمومی و مختصات شهرها، ارزش اقتصادی و صنعتی هر یک از بلاد و مناطق ایران، وضع خیابان‌ها، کوچه‌ها و کاروانسراها، حوادث و بلیات ناگوار اقتصادی و اجتماعی در طول تاریخ، نظیر: خشکسالی، قحطی، وبا، طاعون و دیگر امراض همه گیر. - معامله و
داد و ستد و سیر تکاملی آن، مظاهری از تمدن قرون وسطایی ایران، طرز مسافرت، راه‌ها و وسایل نقلیه، مشکلات تجارت، بازرگانی و مسافرت در خشکی و دریا- آراء و نظریات اقتصادی متفکران ایرانی از عهد زرتشت تا روزگار ما- افکارو اندیشه‌های اقتصادی در غرب از یونان باستان تا عصر حاضر، علل پیشی گرفتن غرب بر شرق و آثار انقلاب صنعتی و رشد ماشیسم، پدیده استعمار و عوارض آن، علل و عوامل توسعه وانحطاط اقتصادی و دیگر مطالب متنوع، از نظر خوانندگان خواهد گذشت.
برای توصیف و بیان زندگی اقتصادی نیاکان ما، مولف کتاب پس از تحقیق و ممارست بسیار و مطالعه در متون کهن وتتبعات محققین و نویسندگان عصر حاضر، موفق شده است، مطالبی جامع برای پژوهندگان و دانشجویان رشته
اقتصاد فراهم آورد.
چنانکه در این کتاب می‌بینیم، با آنکه ایران در تمام مظاهر زندگی اجتماعی و اقتصادی تا قرن هفدهم دارای تاریخی درخشان و قدرتی انکارناپذیر بوده، و از جهت ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی سرآمد کشورهای متمدن
جهان در قرون وسطی و قرون جدید به شمار می‌رفته است، از اواخر
قرن هفدهم میلادی در اثر رشد ماشیسم و انقلاب صنعتی و نفوذ سیاست‌های استعماری به تدریج از وسعت خاک ایران کاسته شد و اکثر صنایع دستی و موسسات اقتصادی و کارگاه‌های پارچه بافی و دیگر صنایع ظریف یدی که مجموعا احتیاجات ایران را تامین می‌کرد، رو به تعطیل نهاد و سیل کالاهای خارجی از انگلستان و
فرانسه و دیگر کشورهای صنعتی به ایران روان گردید و این سیاست شوم؛ یعنی مداخله اجانب در وضع عمومی کشور از اواخر عهد صفوی؛ یعنی از زمان پادشاهی شاه سلیمان آغاز گردید و از دوره
فتحعلیشاه به بعد در اثر
غفلت زمامداران و رواج
جهل و فساد و
خیانت رو به فزونی نهاد و تلاش مردان شرافت مندی چون قائم مقام فراهانی و میرزا تقی خان
امیرکبیر و
سید جمال الدین اسدآبادی در راه احیای استقلال و تجدید موقعیت اجتماعی و اقتصادی ایران، در اثر کارشکنی علنی اجانب و خیانت پادشاهان قاجاریه و بعضی رجال مزدورآن دوره به ثمر نرسید و ایران کما بیش به صورت یک کشور نیمه مستعمره و وابسته به قدرت‌های بزرگ درآمد و این حال؛ یعنی مداخله بیگانگان تا استقرار جمهوری اسلامی که به مداخله شرق و غرب در ایران پایان بخشید، ادامه یافت.
در این کتاب نه تنها از عقاید و افکار اقتصادی دانشمندان و صاحب نظران ایران سخن به میان آمده است، بلکه برای مقایسه بین آراء شرق و غرب و حفظ بی طرفی؛ به طور اجمال به نظریات اقتصادی اروپاییان و افکار مادی
طبیعیون ، فیزیوکرات‌ها، کلاسیک هاو طرفداران اصالت فرد، ماتریالیست‌ها، سوسیالیت‌ها، و سایر مکاتب اشاره‌هایی شده است و ذکر این عقاید و افکار برای رعایت مبانی علمی و اخلاقی و حفظ اصول امانت و طرح مسائل اقتصادی بوده است.
در مقدمه جلد ششم می‌خوانیم که هنگامی دست نوشته‌های مولف مورد مطالعه قرار گرفت، تحقیق و تنقید مجدد و تعدیل برخی مطالب پیشنهاد شد، بعضی قسمت‌ها مورد تایید قرار گرفت و برخی دیگربه قوت خود باقی ماند. ناپسند افتاده‌ها را به همراه نقدی مجمل زیر عنوان توضیحات در انتهای هر فصل ملاحظه می‌شود. گفتنی است که مطالب کتاب، عمدتا پیش از
انقلاب گردآوری شده و بدین سبب اغلب آمار و ارقام و گاهی نوع مطالب و تائیدات امور و وقایع، مربوط به همان سال‌ها و حال و هوای همان دوران می‌باشد.
در جلد هفتم تاریخ اجتماعی
ایران ، مناظر متنوعی از زندگی اجتماعی ایرانیان در دوران بعد از
اسلام از نظر خوانندگان می‌گذرد.
مطالب کتاب مشتمل است بر: تاریخچه فعالیت‌های ورزشی، وضع خوراک و پوشاک مردم، مشکلات و مسائل جنسی در ایران، تاریخچه موسیقی و سازهای ایرانی، میگساری و استفاده از مواد افیونی، زندگی قماربازان و در پایان مطالبی پیرامون وضع هنر و صنعت.
جلد نهم، تاریخ اجتماعی ایران، مربوط به فرقه‌ها و انشعاباتی است که پس از رحلت پیشوای اسلام، مخصوصا از قرن دوم و سوم هجری به بعد در
دین حنیف اسلام پدید آمده است، که از آن میان مذاهب
اهل سنت و جماعت و مذاهب اهل
تشیع و مذاهب گروه
خوارج ، پیروان فراوان، و اهمیت و اعتبار بسیار کسب کرده‌اند.
آنچه مسلم است، از روزگار قدیم طبقات مختلف المنافع جامعه بشری، بدون توجه به روح ادیان و مذاهب توحیدی، بر حسب منافع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خویش، در ادیان و مذاهب مختلف، از جمله در دین یهود و نصارا و دین مبین اسلام تغییراتی داده و بنام خدا و رسول و پیشوایان دین، دسته‌ها، گروه‌ها و فرقه‌های جدیدی پدید آورده‌اند.
پژوهندگان و علاقه مندانی که جویای کشف حقیقتند، با مطالعه کتاب ملل و نحل شهرستانی و تبصرة العوام حسن رازی و دیگر منابع و کتبی که در این زمینه‌ها به رشته تحریر در آمده است، به گروه‌ها و فرق گوناگونی که طی این ۱۳ قرن به منصه بروز و ظهور رسیده‌اند، پی خواهند برد.
جلد هشتم مربوط به حیات ادبی مردم ایران است که از قرن دوم و سوم هجری به بعد می‌باشد. در این جلد سعی شده حیات ادبی ایران بعد از اسلام، با توجه به وضع عمومی مردم و رابطه شعرا و اهل فهم و ادب با اکثریت خلق ایران مطالبی گردآوری شده، تا خوانندگان ضمن آشنایی با شعرا و نویسندگان ایران در ۱۳ قرن اخیر، کم و بیش با وضع توده مردم، به اختلاف فاحشی که بین ایران امروز با ایران قبل از استقرار مشروطیت وجود دارد، آشنا گردند و در راه تامین حقوق فردی و اجتماعی خود بیش از پیش سعی و تلاش نمایند.
جلد دهم، افکار و اندیشه‌های فلسفی و اجتماعی در ایران مورد مطالعه قرار گرفته است. باید توجه داشت که
حکمت و
فلسفه که موضوع مطالعه این جلد است، به معنی دانش و پرورش
عقل و خرد است، تا در پرتو آن، بتوان به معرفت واقعی و کشف حقیقت قضایا دست یافت. در این جلد برای رعایت بی طرفی کلیه آراء و نظریات گوناگون فلسفی که بعضی از آن‌ها با معتقدات مولف
تعارض و تباین کلی داشته، عینا نقل و درج گردیده، تا خواننده با افکار و نظریات گوناگون متفکرین ایران و دیگر ملل پیشرفته جهان اسلامی آشنا و مانوس گردد.
در ابتدای هر جلد فهرستی از مطالب کتاب درج شده است. در پایان اکثر مجلدات کتاب دهم فهرستی از اعلام یا راهنما ذکر شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
