تاج‌العلما
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاجُ الْعُلَما، علی محمد فرزند محمد بن دلدارعلی نقوی نصیرآبادی (۱۲۶۲-۱۳۱۲ق/۱۸۴۶-۱۸۹۴م)، فقیه و اصولی شیعی و نویسندۀ پرکار لکهنوی.
تاج العلما در خاندانی اهل علم از فقیهان اصولی نصیرآباد
لکهنو متولد شد (برای اختلاف در تاریخ تولد، نک.
) پدر او سلطان العلما از عالمان بزرگ بود و برخی از او با عنوان
مجتهد زمان و مروج دین یاد کرده‌اند.
نیای او، دلدارعلی نیز اهل علم و دارای اشتهار فراوان بوده است.
تاج العلما علوم اولیه را نزد بزرگانی همچون
محمدعلی لکهنوی ، ملقب به
قائمة الدین ،
محمد عباس شوشتری و
احمدعلی احمدآبادی فراگرفت و سپس نزد پدرش به آموختن
فقه ،
اصول و برخی علوم عقلی و نقلی پرداخت. پس از درگذشت پدرش (۱۲۸۴یا ۱۲۸۵ق)، برای زیارت عتبات و بهره گیری از عالمان آن دیار راهی
کربلا شد. وی که در آن زمان به حد مطلوبی از رشد علمی رسیده، و آثار متعددی را تألیف نموده بود، در آن‌جا با اکرام و احترام برخی بزرگان همچون
میرزا علی نقی طباطبایی روبه‌رو شد.
طباطبایی طی اجازه‌ای در روایت، به یادکرد جایگاه علمی او و خاندانش نیز پرداخت.
او همچنین برخی از عالمان شیعی آن دیار چون
زین العابدین مازندرانی ،
علی بحرالعلوم ،
راضی نجفی و
حسین فاضل اردکانی را درک، و از همۀ آن‌ها
اجازه روایت دریافت کرد.
بر پایه تاریخ این اجازات که حدود ماههای
شوال تا
ذیقعده را شامل می‌شود، به نظر نمی‌رسد که بیش از چند ماه در آن دیار مانده باشد.
ظاهراً پس از این
سفر به سرزمین خود بازگشته، و زمانی دیگر برای ادای فریضه
حج راهی
حجاز شده است.
او افزون بر تربیت شاگردان بسیاری که نام آن‌ها در منابع آمده است، مدتها امامت مسجدجامع «باغ نواب» را بر عهده داشت.
تاج العلما در لکهنو از دنیا رفت.
دربارۀ جایگاه علمی تاج العلما نزد عالمان امامی، کافی است به بیان
آقابزرگ در یادکرد جایگاه علم
قرآن و تفسیر نزد
شیعیان اشاره شود. وی ضمن گرامی‌داشت علم تفسیر و مفسران شیعی، در فهرست ارائه شدۀ خود که با
ابان بن تغلب آغاز گشته، نام تاج العلما را در کنار کسانی چون سیدمرتضی، طبرسی،
قطب راوندی و طریحی آورده است.
اما واقعیت این است که اهمیت وی تنها به سبب جایگاه او در میان امامیان نیست؛ چه، حضور او در متن جامعه هند، او را با گروههای گوناگونی از پیروان و صاحبان اندیشه‌های مختلف پیوند داده است. نخست باید دانست که برخلاف انبوهی آثار تألیفی تاج العلما، از زندگی علمی وی اطلاع مشخصی در منابع دیده نمی‌شود. بر همین اساس، با بهره‌گیری از عنوان‌های آثار وی و نگاهی کلی به آنچه در جامعه علمی آن زمان مسلمانان هند، وجود داشته است، می‌توان شکل تقریباً روشنی از زیست علمی او ترسیم کرد.
آنچه در نگاهی گذرا به زندگی‌نامه و فهرست آثار تاج العلما توجه را به خود جلب می‌کند، ابعاد چندگانه شخصیت اجتماعی- علمی اوست: در بعد مذهبی، فقیهی اصولی در مذهب
امامیه ، در بعد اجتماعی، مسلمانی شدیداً وابسته به شیوه‌های سنتی در آراء نظری و عملی، و در بعد فرادینی، پرجوش در ارتباط با پیروان ادیان و فرق گوناگون. حضور انگلیسیها در هند، و نوع نگرش مسلمانان آن دیار به این حضور، بروز اندیشه های جدید در میان ایشان، گرایش و توجه شدید جامعه اسلامی هند به مفهوم حکومت، و نیز تقابل اندیشه‌های متعارض به ویژه در میان فرق و ادیان گوناگون درمتن کلی جامعه هند، در کنار برخی آراء معارض درون محافل امامی، و کیفیت و میزان حضور حلقه های اخباری و اصولی در
هند و
عراق ، در شخصیت علمی و اجتماعی تاج‌العلما اثر داشته است که بازتاب آشکار آن‌ها را می‌توان به روشنی در حیات علمی او مشاهده نمود.
در حالی که با فزونی قدرت حلقه اصولی در عراق و ضعف روزافزون اخباریان، دامنه نفوذ پیروان اندیشه اخباری بسیار محدود گشته بود، هنوز هند میدانی برای تقابل اندیشه اخباری و اصولی بود. تاج العلما که در خاندانی از فقیهان مجتهد اصولی رشد یافته بود، به عنوان یکی از مهم‌ترین کسان در حلقه لکهنو، ضمن سفر به عراق، با حضور در جمع اصولیان آن دیار، آثار برخی از قدما و اندیشمندان مؤثر در اندیشه اصولی، همچون
صاحب جواهر ،
کاشف الغطاء ،
بحرالعلوم و به ویژه
محمدباقر بهبهانی را از مشایخ عراقی زمان خود فراگرفت.
بدین ترتیب، همان‌گونه که طباطبایی نیز در صورت اجازۀ خود به وی اشاره کرده است، توانست در لکهنو به نشر دانش بپردازد و حلقه اصولیان آن دیار را پر توان‌تر، در برابر اخباریان بپروراند. فهرستی که صدرالافاضل از برخی از شاگردان او به دست داده است و تأکید او بر مجتهد بودن ایشان، کاملاً جلب نظر می‌کند و نشان می‌دهد که مکتب اصولی تاج‌العلما بسیاری کسان را پرورده است.
وی برای تثبیت و تبیین اصول عقاید فقهی خود، کتابی با عنوان عماد الاجتهاد در فقه‌استدلالی تألیف‌کرد
افزون بر این، به تألیف آثار بسیاری نیز دست زده که نشان از تقابل او با اخباریان دارد. آثاری چون الاذانیة، جنة‌الله الواقیة رساله ای در رد برخی از اخباریان، نصر المؤمنین در رد میرزا محمد اخباری، و نیز رساله مختصری در جواب رقعه یک اخباری نمونه‌هایی از ردیه‌های وی بر
اخباریان است. او همچنین با تألیف کتاب فقهی فصل الخطاب فی حلیة شرب التتن با ترجمه فارسی آن با عنوان الخطاب الفاصل به بیان آراء اصولی در قبال نظریات فقیهان اخباری در این باره پرداخته است.
به نظر می‌رسد که درخواست جوابیه به عنوان حَکَم درمناظرۀ یک شیخی (با توجه به نزدیکی به اخباریان) به نام شیخ محمدعلی با حسام الاسلام سیدنثار حسین
نیز در همین راستا بوده باشد.
وجود برخی نشانه‌ها، بیانگر
اعتدال و میانه‌روی در فقه اصولی تاج العلماست که توجه او به درایه و آثار خاصی از
شیخ بهایی نشان از این امر دارد. تألیف ۳ شرح صغیر و وسیط و کبیر بر الوجیزۀ شیخ بهایی در
علم درایه ، به نامهای الجوهرة العزیزة (یا نهایة الدرایة؛ چ سنگی لکهنو)، سلسلة الذهب و شرح صغیر، بیانگر چگونگی نگاه وی به جایگاه خبر و نیز تلاش برای حفظ تعادل در این اندیشه است. به این فهرست باید شرحی بر زبدة الاصول شیخ بهایی را نیز افزود
همچنین نباید از نظر دور داشت که در زندگی‌نامه، اجازات و آثار تاج العلما، نام و یادی از اندیشه اصولگرای شخصی چون
شیخ انصاری ، به عنوان نماد اصول جدید امامیه به چشم نمی‌خورد.
به هر روی، باید پذیرفت که جایگاه علمی او به عنوان یک مجتهد چنان بود که از بسیاری شهرهای مختلف نامه‌ها و رسالات پرسشی برای حل مشکلات فقهی نزد او فرستاده می‌شد. وجود برخی جوابیه‌های او حکایت از همین امر دارد که برای نمونه به برخی از آن‌ها همچون جواب مسائل حیدرآبادیه و جواب مسأله لندنیه (فارسی) در
نجاست اهل کتاب می‌توان اشاره کرد. در این میان، اثر اخیر میزان ارتباط تنگاتنگ مسلمانان با پیروان دیگر ادیان در هند را به روشنی نشان می‌دهد و به‌طور طبیعی از موضوعات مبتلابه
مسلمانان در این باره، مبحث طعام اهل کتاب بوده است. جوابیه‌های تاج العلما به بسیاری از
استفتائات دربارۀ مسئله حرمت طعام اهل کتاب همچون الذبیحة (چ سنگی لکهنو، ۱۲۸۶ق)، الاستفتاء (چ سنگی لکهنو، ۱۲۸۹ق)، و جواب مسئلة الطعام (فارسی؛ چاپی) از این دست است. دربارۀ میزان ارتباط پیروان این ادیان، آنچه به عنوان رساله در نجاست
کفار نیز آقابزرگ
از آن یاد کرده، قابل توجه است.
دربارۀ آثار فقهی تاج العلما باید گفت که وی افزون بر برخی تک‌نگاریها، آثاری چون رساله حکمیه، رساله در
نماز جمعه ، رساله
قصاص ، مسئلة ربائیة، مناسک الحج، و نیز وقایة الذمار، به مبحث صوم نیز توجه ویژه داشته است. وی افزون بر ارشاد الصائمین الی احکام الدین، در اثری با عنوان المتن المتین با بذل توجه به مبحث
روزه ، رأی و حکم خود دربارۀ مفطر نبودن غبار و
دخان را بیان داشته است. این اثر را
محمد حسین شهرستانی در کتابی با عنوان الشرح المبین به نقد کشیده، و تاج العلما در دفاع از رأی خود، التعلیق الانیق را تألیف کرده است. این مجموعه با هم و یکجا در لکهنو به صورت سنگی به چاپ رسیده است.
مسئله دیگر رویارویی تاج‌العلما با نواندیشی دینی است که شاخص آن در سدۀ ۱۳ق سر
سید احمدخان (د ۱۳۱۶ق/ ۱۸۹۸م) است؛ تفکر عقلانی جدید که
سید احمدخان بر آن پای می‌فشرد و از سویی نظر وی دربارۀ مماشات با انگلیسیها و دوری از تخاصم، اسباب بروز بسیاری از بحث و جدل‌ها را در محیط عالمان مسلمان آن دیار برانگیخته بود. تاج‌العلما به عنوان فقیهی سنت گرا، با آنچه به عنوان نگاه عقل‌گرایانه، با منظر
فطرت انسانی و طبیعت گرایی در عقاید
سید احمدخان بروز می‌یافت، و نیز نگرش کاملاً تعقلی وی نسبت به‌اصول و مبانی دینی که به اندیشه «نیچری» و طبیعی شهرت داشت، شدیداً مخالف بود. تاج العلما به مثابه یکی از مؤثرترین شخصیت‌های حلقه امامی شیعیان لکهنو، در حواشی
القرآن (چاپ شده) خود با نگاهی انتقادی به آراء سیداحمد که به ویژه در تفسیر وی موسوم به تفسیر
القرآن و هو الهدی و الفرقان بازتاب داشت، نظریات او را که با شیوۀ عمومی تفکر مسلمانان هند ناسازگار بود، به نقد کشید. وی در اثر دیگر خود با عنوان الاحتجاج العلوی یا ضربت علویه (فارسی) به رد آراء نیچـری ــ که به دهری نیز شهـرت داشت ــ پرداخت.
البته برخلاف تقابل اندیشه تاج العلما با
سید احمدخان در موضوع طبیعت گرایی، در مواردی نیز با وی دارای موضعی یکسان بود که حمایت از زبان اردو یکی از آنهاست.
در تقابل زبان اردو (مورد پذیرش مسلمانان هند) با زبان هندو (زبان هندوان) و تثبیت یکی از آن دو، انگلیسیها از زبان هندو جانبداری می‌کردند. طرح مسئله خط و زبان رسمی در دادگاه‌ها و مراجع عمومی که در ۱۲۸۷ق/۱۸۷۰م بیان شد، و متعاقب آن طرح رسمیت یافتن زبان هندو در مدارس ابتدایی در ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م، و پشتیبانی انگلیسیها از زبان هندو، میان جامعه بزرگ مسلمان و هندو کشمکش‌های فراوانی به بار آورد. تشکیل «انجمن حمایت اردو» توسط
سید احمدخان و سپس «جامعه دفاع از اردو» و جامعه مشابهی در لکهنو آشکارا جنبشی در مقابله با این امر بود. در چنین فضایی تاج العلما تألیف و ترجمه به زبان اردو را آغاز کرد.
او
قرآن کریم را به زبان اردو ترجمه کرد.
افزون بر ترجمه‌ای از مفاهیم
نماز و نیز ترجمه الفیه شهید به این زبان، در یک نگاه کلی می‌توان گفت: آثار اردوی او بیش‌تر دارای زمینه‌های اصلی مواعظ و اخلاق هستند. آثاری مانند الارشادیة (المواعظ الجنفوریة)؛ تحفة الواعظین؛ دُرّ بی بها؛ شرح زیارة الناحیة؛ مواعظ اکبرپوریة؛ مواعظ جوادیة و مواعظ یونسیة را می‌توان در این گروه قرار داد که غالباً هم انتشار یافته‌اند.
دور نیست که تألیف کتاب تنبیه الاطفال در
تربیت کودکان ، به همین زبان، گونه‌ای از موضع گیری او در برابر طرح بیان شده در ۱۲۹۹ق برای مدارس ابتدایی بوده باشد.
در آنچه به مقابله با انگلیسیها مربوط می‌شد، صرفاً از آن رو که تاج العلما با مخاصمه و جنگ با ایشان مخالف بود،
در کنار سیداحمد جای می‌گرفت. این بدان معناست که تاج العلما نیز همچون سیداحمد وجود مشکل در نوع اندیشه سیاسی حکومتی مسلمانان هند و ضعف ناشی از آن را حس می‌کرد، و حتی بر همین اساس به تألیف اثری دربارۀ چرایی این مشکل با عنوان ملال سبب ضعف ریاست اسلام و علاج آن
پرداخت؛ اما راه رهایی را در شورش و جنگ نمی‌دید. او که به مبحث سیاست و حکومت توجه داشت و حتی کتاب مسائل عجیبه را در سیاست مدن
تألیف نمود، با برخی شالوده‌های فکری بر اساس عقاید امامی دربارۀ غیبت ، در رساله ای با عنوان عدم جواز
جهاد در
غیبت امام زمان علیه‌السلام،
رأی خود را در این باره تبیین نمود. در منابع اثری با عنوان رساله جهادیه در
فقه نیز از او یاد شده است
که دور نیست با اثر پیش یاد شده هماهنگی‌هایی داشته باشد.
آنچه به عنوان باورهای امامی بدان اشاره شد، به ویژه در دو گروه از آثار وی، یعنی ترجمه‌ها و شروح بر
نهج‌البلاغه و برخی ادعیه و آثاری در بیان اندیشه امامیان در مواردی چون
تقیه ،
غدیر خم و جز آن در مجموعه تألیف‌های تاج العلما قابل پی‌گیری است.
در این میان، ترجمه فارسی او از
دعای عدیله و شرح
زیارت ناحیه با عنوان موعظه عظیم آبادیه به اردو (چاپی) به ویژه به سبب ارتباط آن‌ها با
امام زمان علیه‌السلام قابل توجه است.
گفتنی است که هم او و هم شاگرد وی، ابوالحسن علی بن نقی شاه کشمیری لکهنوی (که سواء السبیل را در شرح الزاد القلیل استادش تألیف کرده،
هر دو در اثبات وقوع
ازدواج قاسم بن حسن آثاری تألیف کرده‌اند.
از جمله موضوعات مورد توجه تاج العلما، مبحث اخلاق بوده که گاه با توجه به زندگانی و اخلاق امامان و بزرگان دین بدان پرداخته است. از جمله این آثار است: خلق حسنی، الخلق الحسینی، خلق محمدی، و نیز رسالة فی الاخلاق و شرح
اخلاق ناصری از
خواجه نصیرالدین طوسی .
از برخی اطلاعات موجود در منابع چنین برمی‌آید که وی با
اهل کتاب ارتباط داشته است. این رابطه‌ها تا آنجاست که چون تاج العلما بیمار می‌شود، حتی یکی از کشیشان آن دیار برای
عیادت ، به دیدن او می‌رود و در آن ملاقات برخی مفاهیم اعتقادی نیز به مباحثه گذارده می‌شود.
این مطلب خود نشان دهندۀ میزان ارتباط نزدیک مسلمانان با اهل کتاب در آن سرزمین است، و انبوهی آثار تاج‌العلما هم که غالباً به شکل ردیه نمود یافته، در همین راستا ست. الاحتجاج العلوی در مناظره با پیروان دیگر ادیان و فرق؛ رد بر کشیش عمادالدین؛ رسالة فی السم الیهودیة للنبی؛ الصولة العلویة للذب عن الملة المحمدیة (فارسی)؛ عماد الدین ملاذ المؤمنین در رد بر نصارا؛ لحن داوودی در رد برکتاب نغمه طنبوری اثر یکی از نصارا؛ و یهودیة
نمونه‌هایی از این دست آثار هستند. همچنین وی در اثری با عنوان الاثنا عشریة فی بشارة الاحمدیة، به استخراج بشاراتی درباره
رسالت حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در
عهدین پرداخته است.
به نظر می‌رسد نوع ارتباط میان مسلمانان و به ویژه مسیحیان، خاصه در برخی زمینه‌های کلامی، گونه‌ای از تقابل فرهنگی ـ دینی را موجب شده بوده است؛ برای نمونه با توجه به جواز به تصویر کشیدن و نیز تجسیم بزرگان دین مسیحی همچون ساخت پیکرۀ
حضرت عیسی علیه‌السلام، و بازخورد آن در فرهنگ اسلامی، کسی چون تاج العلما را بر آن می‌دارد که به تألیف اثری در این باره بپردازد؛ این مطلبی است که نیاز پاسخ‌گویی بدان احساس می‌شده است. این مبحث را که
شیخ طوسی نیز بدان توجه داشته،
تاج العلما در اثر فارسی خود، عدیمة المثالیة فی تجویز التصویر غیر المجسم بررسی کرده است.
این‌گونه برداشت کلامی را در نگاه تاج العلما از برخی مفاهیم اسلامی خاص نیز می‌توان بازجست. بررسی مسائلی جدی در کلام اسلامی همچون
توحید و
عدل ، در اثری با عنوان الزاد القلیل (چ ۱۳۲۸ق)، یا مبحث
عصمت حضرت آدم علیه‌السلام، در جوابیه‌ای به مسائلی مطرح شده از زنگبار (جواب المسائل الزنجباریة) که چاپ سنگی آن هم در لکهنو صورت پذیرفته، از این دست است. به این مجموعه می‌توان آثاری مانند کتاب طریق النجاة فی بعض المسائل الکلامیة (فارسی)،
و مبحثی کاربردی در رساله‌ای کلامی دربارۀ مسئله سرتراشیدن
را نیز افزود.
تاج العلما آثاری در زمینه منطق هم تألیف نموده است.
در میان آثار کلامی تاج العلما، تألیفات فارسی او همچون ضربت علویه و طریق النجاة قابل توجه است.
اساساً تاج‌العلما با توجه به احاطه به زبان‌های فارسی و اردو آثـاری به این زبان‌ها داشته است که در دو زمینه تألیف و ترجمه به چشم می‌خورد. با نگاهی آماری، در میان تألیفات فارسی وی، شمار آثار فقهی بیش‌تر به نظر می‌رسد: رساله‌ای در حلیت طعـام (ظاهراً اهل کتاب)، فصل الخطاب، گوهر شب چراغ و وقایة النار (الذمار) از این دست‌اند.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، بخش نقباء البشر، مشهد، ۱۴۰۴ق.
(۳) حسینی، احمد، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
(۴) صدرالافاضل، مرتضی حسین، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۵) فخرداعی گیلانی، محمدتقی، مقدمه بر ترجمه و تفسیر
القرآن سید احمدخان، تهران، علمی.
(۶) لکهنوی، محمدمهدی، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۷) مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، انتشارات شفق.
(۸) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۹) مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۱۰) منزوی، خطی مشترک.
(۱۱) نقوی، حسین عارف، فهرست آثار چاپی شیعه در شبه قاره، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
(۱۲) هاردی، پ، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۹ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج العلما»، ج۱۴، شماره۵۶۷۱.
