• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاج‌الدین احمد پورخطیب گنجه‌ای

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


پورْخَطیبِ گَنْجه‌ای، تاج‌الدین احمد، شاعر پارسی‌گوی سده ۶ق/۱۲م می‌باشد.


درباره زمان زندگی پورخطیب میان نویسندگان اختلاف‌نظر است. برخی او را از شاعران عصر غزنوی، و بعضی دیگر معاصر سنجر سلجوقی دانسته‌اند.
[۱] مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۱۸، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲] نوایی، علیشیر، مجالس النفائس، ج۱، ص۳۲۷، ترجمه کهن فخرهراتی و محمد بن‌ مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
[۳] امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۷، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
[۴] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب ‌السیر، ج۲، ص۵۲۱، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۵] شبلی نعمانی، محمد، شعر العجم، ج۱، ص۱۶۱، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، ۱۳۳۵ش.
[۶] نظمی، تبریزی، دویست سخنور، ج۱، ص۴۱۵، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۷] هدایت، رضاقلی، مجمع ‌الفصحا، ج۱، ص۱۳۲۴، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
اما ازدواج او با مهستی گنجوی، مؤید زندگی وی در دوره سلجوقی است.

۱.۱ - ازدواج

در حقیقت بیش‌تر شهرت پورخطیب مرهون آمیختگی زندگی او با مهستی گنجوی و ازدواج با اوست. داستان این دلدادگی و شوریدگی را جوهری زرگر، شاعر سده ۷ق به نظم آورده است. این منظومه به خطا، به نظامی منسوب شده است.
[۸] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۱۸ق/۱۹۰۰م.
[۹] نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۱۰۵، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۱۰] کشاورز صدر، محمدعلی، زنانی که به فارسی شعر گفته‌اند: از رابعه تا پروین، ج۱، ص۲۴۸، تهران، ۱۳۳۴ش.

جوهری در این منظومه رباعیات و قطعاتی را که پورخطیب و مهستی درباره یکدیگر می‌سرودند، به صورت مشاعره گردآوری کرده، و سپس در باب هر یک، حکایتی آورده است.
[۱۱] امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۳-۴۶۷، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.

پورخطیب ظاهراً در خانواده‌ای اهل شعر و ادب پرورش یافته، و گفته‌اند خطیب گنجه‌ای از شاعران سده ۶ ق، به احتمال قوی پدر او بوده،
[۱۲] نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۱۰۸، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۱۳] مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۱۸، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
و خود وی هم در ردیف مشاهیر علما و فضلای گنجه به‌شمار می‌رفته است.
[۱۴] تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۷۶، تهران، ۱۳۱۴ش.


۱.۲ - دیوان

اشعار باقی‌مانده از او که آقابزرگ تهرانی از آن به عنوان دیوان تاج‌الدین احمد ابن ‌خطیب گنجه‌ای یاد کرده،
[۱۵] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۲۱.    
[۱۶] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۱۶۵.    
ظاهراً همان مجموعه مشاعره‌های پورخطیب و مهستی است؛ زیرا چنین می‌نماید که آقابزرگ اصل دیوان را ندیده، و اطلاعات خود را از تاریخ‌ها و تذکره‌ها اخذ کرده است.
[۱۷] نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۲، ص۷۳۹، تهران، ۱۳۴۴ش.
یک نسخه خطی مربوط به سده ۹ق/۱۵م از این مجموعه، آمیخته با حکایت‌های منثور یافت شده که حاوی ۱۸۵ رباعی به نام پورخطیب و ۱۱۰رباعی به نام مهستی و ۶۵ رباعی از دیگران، همراه با چند قطعه و یک لغز است.
[۱۸] امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۲-۴۶۳، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
[۱۹] امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۷، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
[۲۰] امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۹، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
[۲۱] امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۷۰، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
این شعرها که عموماً جنبه هزل و مطایبه دارند، نشان‌دهنده قریحه طنزپرداز پورخطیب و اسلوب قوی و مضمون‌پردازی‌های خوب و دلنشین اوست.

(۱) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه.
(۲) امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
(۳) تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۴) مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۵) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب ‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۶) سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۱۸ق/۱۹۰۰م.
(۷) شبلی نعمانی، محمد، شعر العجم، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، ۱۳۳۵ش.
(۸) نوایی، علیشیر، مجالس النفائس، ترجمه کهن فخرهراتی و محمد بن‌ مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
(۹) کشاورز صدر، محمدعلی، زنانی که به فارسی شعر گفته‌اند: از رابعه تا پروین، تهران، ۱۳۳۴ش.
(۱۰) نظمی، تبریزی، دویست سخنور، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۱) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۲) هدایت، رضاقلی، مجمع ‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.

۱. ↑ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۱۸، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۲. ↑ نوایی، علیشیر، مجالس النفائس، ج۱، ص۳۲۷، ترجمه کهن فخرهراتی و محمد بن‌ مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
۳. ↑ امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۷، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
۴. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب ‌السیر، ج۲، ص۵۲۱، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
۵. ↑ شبلی نعمانی، محمد، شعر العجم، ج۱، ص۱۶۱، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، ۱۳۳۵ش.
۶. ↑ نظمی، تبریزی، دویست سخنور، ج۱، ص۴۱۵، تهران، ۱۳۶۳ش.
۷. ↑ هدایت، رضاقلی، مجمع ‌الفصحا، ج۱، ص۱۳۲۴، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
۸. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۱۸ق/۱۹۰۰م.
۹. ↑ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۱۰۵، تهران، ۱۳۴۴ش.
۱۰. ↑ کشاورز صدر، محمدعلی، زنانی که به فارسی شعر گفته‌اند: از رابعه تا پروین، ج۱، ص۲۴۸، تهران، ۱۳۳۴ش.
۱۱. ↑ امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۳-۴۶۷، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
۱۲. ↑ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۱۰۸، تهران، ۱۳۴۴ش.
۱۳. ↑ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۱۸، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۱۴. ↑ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۷۶، تهران، ۱۳۱۴ش.
۱۵. ↑ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۲۱.    
۱۶. ↑ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۱۶۵.    
۱۷. ↑ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۲، ص۷۳۹، تهران، ۱۳۴۴ش.
۱۸. ↑ امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۲-۴۶۳، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
۱۹. ↑ امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۷، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
۲۰. ↑ امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۶۹، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.
۲۱. ↑ امیرخیزی، اسماعیل، تحقیقات درباره مهستی گنجوی، ج۱، ص۴۷۰، آینده، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۱۸.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پورخطیب گنجه‌ای»، شماره۵۵۶۹.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
جعبه ابزار