تاج العروس من جواهر القاموس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاجُ الْعَروس، فرهنگ عربی به عربی سدۀ ۱۲ق/ ۱۸م اثر زبیدی (د ۱۲۰۵ق/۱۷۹۱م). تاج العروس من جواهر القاموس خود شرحی است بر
القاموس فیروزآبادی .
فرهنگ‌نویسی در
زبان عربی ، تا قبل از
خلیل بن احمد ، به مجموعـه‌هـایی منحصر بـود کـه بیش‌تر در یک موضوع واحـد ــ شاید برای استفادۀ شخصی ــ گرد می‌آمد و هیچ‌گاه ترتیبی خاص در آنها مراعات نمی‌شد. از این‌رو، العین خلیل را در ابتدای سدۀ ۲ق/ ۸م، می‌توان آغازی در امر فرهنگ‌نویسی دانست.
در سدۀ ۴ق، با ظهور جمهرة‌اللغة
ابن‌درید ، دیوان الادب
فارابی ، البارع قالی، تهذیب اللغة
ازهری ، المحیط
ابن‌عباد ، الصحاح جوهری و المجمل قزوینی و کتاب‌های دیگری از این قبیل، فن فرهنگ‌نویسی پویا و بالنده شد، تا سرانجام در مجموعه بزرگ
لسان العرب تألیف
ابن‌منظور (۶۳۰-۷۱۱ق/۱۲۳۲-۱۳۱۱م) و سپس در
القاموس فیروزآبادی (د ۸۱۷ق/۱۴۱۴م) به درجه کمال نزدیک شد. چنین به‌نظر می‌آید که پس از القاموس، لغت‌شناسان دیگر چیز تازه‌ای برای عرضه نداشتند و برای بازنگری، تکمیل و یا اصلاح مجموعه‌های پیشین به تدوین مجموعه‌های بزرگ دیگری دست زدند؛ اما دیگر هیچ‌گاه تحول تازه‌ای از نظر روش‌شناسی در این زمینه پد‌ید نیامد، چه، لغت‌نامه‌های جدید، یا تقلیدی صرف از فرهنگ‌های پیشین بود، یا به شرح و نقد‌نویسی بر فرهنگ‌های دیگر محدود می‌شد. نمونه بارز این کوشش‌ها تاج‌العروس است که می‌توان آن را در شمار آخرین معجم‌های مفصل و طولانی به حساب آورد.
فیروزآبادی نخستین کسی بود که به سبب گستردگی کار، نام قاموس (دریای بزرگ) را بر کتاب خویش نهاد.
چه، وی ــ علاوه بر توضیح مصطلحات پزشکی، ذکر اسامی خاص، استفاده از نشانه‌های اختصاری، ضبط دقیق واژگان و تفاوت گذاشتن میان حرف عله واوی و یایـی ــ خود نیز حدود ۲۰ هزار واژه به کتاب‌های لغوی پیشینیان چون المحیط ابن‌عباد، العباب صغانی، المحکم ابن‌سیده و البحر المحیط و النهر الماد اندلسی و الصحاح جوهری افزود.
با وجود این، کتابش عاری از پیچیدگی و ابهام نبود. چه، در این‌گونه کتابها، از آن‌جا که کلمات هیچ‌گاه در بستر تاریخی قرار نگرفته‌اند، نمی‌توان به ارزش کلمه از نظر بار تاریخی ادبی و عاطفی پی‌برد و بدین‌سان، معانی حقیقی و مجازی بازشناخته نمی‌شوند. از دیگر معایب قاموس می‌توان به عدم تمییز میان کلمه فصیح و غیرفصیح، درهم بودن شکل‌های گوناگون کلمه، عدم بیان معانی متضاد کلمه و توضیحات زائد و خارج از چارچوب علم فرهنگ‌شناسی دربارۀ بسیاری از کلمات، اشاره کرد.
زبیدی در مقدمه پرتکلف و مسجع خود که بیش‌تر الفاظ غریب را در آن به کار برده، با برشمردن ۱۰ هدف، به علل تألیف کتابش اشاره کرده است که از جمله می‌توان به نواقص کار فیروزآبادی و گستردگی
زبان عربی اشاره کرد
تاج‌العروس در واقع چون دیگر کتاب‌های لغت آن زمان، نه تنها لغت‌نامه، بلکه در نوع خود موسوعه‌ای از علوم مختلف چون علم‌اللغه، بلدان، اعلام،
تاریخ ، انساب، حیوانات، گیاهان، پزشکی و دیگر علوم آن روزگار است.
زبیدی ۲۹ساله بود (۱۱۷۴ق) که به‌این کار دست یازید و ۱۴ سال در پای آن زحمت کشید.
در این کار، وی حدود ۵۰۰ منبع را پیش روی داشت .
شلاش تنها به استناد منابع ذکر شده در متن تاج، سعی کرده است این کتابها را استخراج و بر اساس موضوع، تقسیم‌بندی کند که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: حدود ۲۶ کتاب لغت، ۱۵ معجم‌خاص، ۲۷ کتاب دربارۀ اسماء و صفات، ۱۶ کتاب دربارۀ مثلثات، اضداد، نوادر، فروق و...، ۶ کتاب معرب و دخیل، ۲۳ کتاب در
علم نحو ، ۱۸ کتاب در
علم صرف و ۲۴ کتاب در باب پژوهش‌های لغوی.
زبیدی علاوه بر زبان مادری‌اش، به زبانهای فارسی و ترکی نیز آگاهی داشت.
به همین سبب، در بسیاری از جایها به ریشه‌یابی لغات معرب پرداخته است.
از جمله منابع وی در این زمینه می‌توان به المعرب
جوالیقی ، شفاءالغلیل خفاجی، برهان قاطع و دیوان سنایی اشاره کرد.
اگرچه زبیدی اساس کار خود را حدود ۲۰ نسخه از قاموس قرار داده بود،
اما لین را اعتقاد بر این است که سه‌چهارم یا نه‌دهم تاج برگرفته از لسان‌العرب است. با این همه، زبیدی حدود ۴۰ هزار ریشه کلمه بر لسان افزوده است.
زبیدی هنگام استفاده از نسخه‌های متعدد کتاب‌های دیگر، با حفظ امانت، به نسخه بدل‌ها نیز اشاره دارد.
یادآوری این نکته لازم است که زبیدی کتابی به نام التکملة و الصلة و الذیل لمافات صاحب القاموس من اللغة داشته است. اگر چه وی در مقدمه تاج بدان اشاره کرده است،
اما گویا آن زمان، آن را به انتها نرسانده بود و به موازات تألیف تاج، التکملة را هم در دست تألیف داشته است.
گفته‌اند: وی را زمان مرگ بیش از ۲۵ هزار کتاب بوده که از بیش‌تر آنها، در شرح قاموس بهره برده است.
زبیدی در تنظیم واژه‌ها همچون فیروزآبادی، روش پایانی ـ الفبایی را که همان «روش قافیه‌ای» یا «روش باب و فصل» بود، برگزید. در این روش با توجه به حرف پایانی کلمه، آن را بر اساس ترتیب الفبایی در باب مخصوص آن حرف جای می‌دهند. سپس با رعایت حرف اول و دوم و سوم و چهارم واژه، آن را در فصلی که درون این باب قرار دارد، می‌نهند. به عبارت دیگر، الگوی اصلی برای یافتن ریشه سه حرفی «فعل» به این ترتیب است: اول، ل؛ دوم، ف؛ سوم، ع. بنابر آنچه گذشت، کتاب ۲۸ باب، و هر باب ۲۸ فصل به شمارۀ حروف الفبا خواهد داشت. البته در برخی از بابها، شمارۀ فصول به ۲۸ نمی‌رسد، مانند باب حاء، سین، شین و ظاء.
وی گاه به تاریخ پایان‌گیری حرفی که در دست تألیف داشته، اشاره کرده است
و در پایان کتاب نیز تصریح می‌کند این کار در
رجب ۱۱۸۸ به انتها رسیده است.
بنا بر آنچه زبیدی خود بدان اشاره کرده است، بعد از اتمام تاج العروس این کتاب از استقبال بسیاری برخوردار شد. مثلاً بزرگانی چون سلطان دارفور، پادشاه
مغرب و
روم یک نسخه از کتابش را درخواست کردند
و علمای
غزه ،
دمشق ،
حلب ،
آذربایجان ،
تونس ، دیار بکر و... خواستار اجازۀ روایت شدند
همچنین، در وصف آن اشعاری چند سروده شده است.
پژوهشگران معاصر نیز گاه به تاج‌العروس عنایت داشته‌اند. از جمله
عطاردی خبوشانی ، نام همه کسانی را که زبیدی به آنها استناد کرده، در دو جلد به نام الرجال فی تاج العروس گرد آورده است (چ حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م). همچنین شوقی معری در پایان‌نامه دکتری خود، همه مسائل مربوط به دستور زبان کتاب را به نام معجم مسائل النحو و الصرف فی تاج العروس استخراج کرده است (بیروت، ۱۹۹۶م). هاشم طه شلاش نیز در تز دکتری خود به نام الزبیدی فی کتابه تاج العروس، بعد از پرداختن به زندگی‌نامه مؤلف، سعی کرده است به تفصیل چگونگی کار زبیدی را در تاج العروس بررسی کند (بغداد، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م).
تاج العروس نخستین بار در ۱۲۸۶-۱۲۸۷ق به‌طور ناقص در ۵ مجلد به چاپ رسید، سپس در ۱۳۰۷ق در ۱۰ مجلد به‌طور کامل چاپ شد، اما این چاپ نیز کاستی‌های فراوانی داشت، تا آن‌که چاپخانه دارالفکر در بیروت (بدون ذکر سال چاپ) به سرپرستی جواد علی این کتاب را به شکلی مقبول به چاپ رساند. لین آن را به انگلیسی ترجمه کرده، و مد القاموس (بیروت، ۱۹۸۰م) نام نهاده است. عاصم افندی نیز این کتاب را به ترکی ترجمه کرده است.
(۱) تاج‌العروس، کویت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
(۲) جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، به کوشش حسن محمد جوهر و دیگران، قاهره، ۱۹۶۵م.
(۳) حجوی، محمد، «کتاب التکملة و الصلة و الذیل»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۳۲م، ج ۱۲، شم ۱ و ۲.
(۴) درویش، عبدالله، المعاجم العربیة، قاهره، ۱۹۵۶م.
(۵) شرقاوی اقبال، احمد، معجم المعاجم، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶) شلاش، هاشم طه، الزبیدی فی کتـابـه تاج العروس، بغداد، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۷) صدیق حسن‌خان، محمد صدیق، ابجد العلوم، به کوشش عبدالجبار زکار، دمشق، ۱۹۸۹م.
(۸) فراج، عبدالستار احمد، مقدمه بر تاج العروس (هم)؛ قاسم، ریاض زکی، المعجم العربی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
(۹) قاموس، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج العروس»، ج۱۴، شماره۵۶۷۰.
