بیستگانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیسْتْگانی، اصطلاحی مالی ـ اداری که بر نوعی مقرری و حقوق اطلاق شده، و از
سده ۴ق، ص۱۰م در منابع فارسی به کار رفته است.
گرچه به سبب ذکر معادل عربی آن، یعنی عشرینیه (جمع آن: عشرینیات) در برخی منابع کهن عربی
(با تسعینیه، یعنی حقوقی که هر ۹۰ روز پرداخت می‌شد
)، بیستگانی را ترجمۀ آن دانسته‌اند، ولی این نظر که بیستگانی مقدم بر عشرینیه به کار می‌رفته، و معادل عربی در واقع ترجمۀ این اصطلاح فارسی است، نیز محتمل به نظر می‌رسد، خاصه که در ترجمۀ تفسیر طبری که مقدم بر آثار
خوارزمی و
ابن حوقل است، واژۀ بیستگانی به کار رفته است،
از این‌رو، این که گفته‌اند نخستین‌بار
ابونصر عتبی (د ۴۲۷ق/۱۰۳۶م) در کتاب
تاریخ یمینی بیستگانی را به عشرینیه و عشرینیات ترجمه کرده است،
نباید درست باشد.
خوارزمی
عشرینیه را از ارزاق (حقوق) در دیوان
خراسان برشمرده، و سخن ابن‌حوقل نیز مشعر بر این است که بیستگانی در نواحی شرق مرسوم بود.
در منابع تاریخی از پرداخت بیستگانی در حکومت
صفاریان،
سامانیان،
زیاریان و
غزنویان یاد شده است.
دربارۀ اصل و اشتقاق کلمۀ بیستگانی اختلاف‌نظر وجود دارد. به عقیدۀ بعضی چون این حقوق در هر ۲۰ روز به سپاهیان پرداخت می‌شد، بیستگانی نامیده شد.
صحت این نظر با توجه به شواهد موجود بر پرداخت بیستگانی در هر ۳ ماه بعید می‌نماید. همچنین گفته‌اند: بیستگانی حاکی از میزان حقوق هر سپاهی، یعنی ۲۰
دینار یا
درهم بوده است
که با توجه به کاربرد مطلق واژۀ بیستگان به معنای ۲۰ تا
محتمل به‌نظر می‌رسد.
برخی بر اساس کاربرد واژه‌های بیستگان و سی‌گان برای دسته‌های ۲۰ و ۳۰ نفری،
بیستگانی را عبارت از دسته‌های ۲۰نقری سپاهیانی که برای دریافت حقوق حاضر می‌شدند، می‌دانند.
نظر دیگر این است که شاید بیستگانی در بیستم هر ماه پرداخت می‌شد.
نفیسی
در نظری متفاوت بیستگانی را نام سکه‌ای با عیار ۲۰٪ و یا با وزن ۲۰
مثقال بیان کرده است که حقوق سپاهیان را از آن سکه‌ها می‌دادند، چنان‌که اصطلاحات کمرزر هزارگانی و کمر هفتصدگانی
به معنای کمربندی با هزار یا ۷۰۰مثقال طلا، و ساخت هزارگانی
به معنای لجام و یراق ساخته شده از هزار مثقال طلا به کار رفته‌اند.
به هرحال در منابع تاریخی و ادبی سدۀ ۴ق و پس از آن بیستگانی همه‌جا به معنای حقوق و مواجب، و بیستگانی خوار به معنای حقوق‌بگیر آمده است.
بیستگانی همچنین یکی از حقوق ۳ گانه‌ای بود که در خراسان پرداخت می‌شد و از «حساب جند» که دو بار در سال و «حساب مرتزقه» که ۳بار در سال پرداخت می‌شدند، جدا بود.
تقسیم‌بندی خوارزمی مشعر بر این است که بیستگانی را به طبقۀ خاصی می‌پرداختند
ولی از گزارش ابن‌حوقل
برمی‌آید که در زمان سامانیان حتیٰ امرا و خواص و نزدیکان امیر هم بیستگانی ـ عشرینیات ـ می‌گرفتند و گفته‌اند که حتیٰ امیر صفاری عمرو بن لیث هم بیستگانی دریافت می‌کرد.
اما
بیهقی در دورۀ
غزنویان همه‌جا از آن به عنوان حقوق لشکریان و غلامان یاد کرده است.
نظام‌الملک هم تصریح دارد که بیستگانی به سپاهیان و غلامان پرداخت می‌شد
و فرماندهان و حقوق‌بگیران دولت غزنوی مقرری ماهانه (مشاهره) داشتند.
بیستگانی ۴بار در سال
به صورت نقدی
و یا درهم‌های
نقره،
به ویژه هنگام تجهیز سپاه پرداخت می‌شد.
گاه بیستگانی یک‌سالۀ سپاه را در یک نوبت می‌دادند.
در زمان صفاریان تشریفاتی خاص «عارض» لشکر، بیستگانی را نخست به امیر صفاری و سپس به ترتیب مقامات به لشکریان می‌داد و تنها سپاهیانی آن را دریافت می‌کردند که همۀ ادوات و لوازم مورد نیاز یک سپاهی را داشتند وگرنه از دریافت آن محروم می‌شدند.
پرداخت بیستگانی در دولت سامانیان از همۀ دولت‌های شرقی منظم‌تر و بیش‌تر بود،
البته مقدار و کیفیت پرداخت آن در ادوار مختلف تفاوت داشت.
(۱) ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م.
(۲) ابن‌خلکان، احمد، وفیات الاعیان، به کوشش محمدمحیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۴۹م.
(۳) اقبال، عباس، تعلیقات بر سیاست‌نامه (نک: هم، نظام‌الملک).
(۴) انوری، حسن، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۵) انوری، حسن، دیوان استیفاء، مجلۀ بررسیهای تاریخی، تهران، ۱۳۵۵ش، س۱۱، شم ۱.
(۶) بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، ۱۳۵۶ش.
(۷) تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۸) ترجمۀ تفسیر طبری، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۹) جرفادقانی، ناصح، ترجمۀ تاریخ یمینی، به کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
(۱۰) حبیبی، عبدالحی، تعلیقات بر زین‌الاخبار (نک: هم، گردیزی).
(۱۱) خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، ۱۸۹۵م.
(۱۲)
رضازاده شفق، صادق، فرهنگ شاهنامه، به کوشش مصطفیٰ شهابی، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۱۳) عتبی، محمد، تاریخ یمینی، ضمن شرح‌الیمینی (نک: هم، منینی).
(۱۴) غنی، قاسم و علی‌اکبر فیاض، تعلیقات بر تاریخ بیهقی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۱۵) فرهنگ تاریخی زبان فارسی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
(۱۶) قدامة بن جعفر، الخراج، به کوشش محمدحسین زبیدی، بغداد، ۱۹۸۱م.
(۱۷) گردیزی، عبدالحی، زین الخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش.
(۱۸) منینی، احمد، شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی)، قاهره، ۱۲۸۶ق.
(۱۹) نظام‌الملک، حسن، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به کوشش هیوبرت دارک، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۲۰) نظام‌الملک، حسن، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۲۱) نفیسی، سعید، تعلیقات بر تاریخ بیهقی، تهران، سنایی.
(۲۲) Bosworth, C E, The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan, Beirut, ۱۹۷۳.
(۲۳) Iranica.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیستگانی»، شماره۵۳۷۸.
