بیت العتیق (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیت العتیق از نام‌های کعبه است. تقریبا همه
مفسران و تاریخ‌نگاران مقصود از
بیت العتیق را
کعبه و گروه اندکی کل محدوده حرم،
شهر مکه و برخی
بهشت دانسته‌اند. استعمال صفت
عتیق برای کعبه در دو معنای متفاوت و نیز استعمال آن در دعاهای بسیار، بیانگر ارزش و احترام این مکان مقدس می باشد.
این نام از نام‌های رایج خانه خدا در فرهنگ اسلامی است که دو بار در
قرآن از آن یاد شده است: «وَلْیَطَّوَّفُوا
بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ»؛
«ثم مَحِلُّهَا اِلَی
الْبَیْتِ الْعَتِیقِ.»
این دو آیه برخی از
احکام حج را بیان کرده‌اند و مفسران ذیل آن‌ها وجوهی برای نام‌گذاری خانه خدا به «
بیت العتیق» و نیز دیدگاه‌هایی درباره
طواف و شماری از احکام قربانی آورده‌اند. از وجه این نام‌گذاری در روایت‌های اسلامی برمی‌آید که پیشینه آن به دوره‌هایی بسیار کهن و حتی پیش از تکوین
زبان عربی بازمی‌گردد. البته در ادبیات و گزارش‌های بر جای مانده از
دوران جاهلیت به این نام برنمی‌خوریم.
این ترکیب قرآنی از دو واژه «
البیت» به معنای خانه و «
العتیق» از ریشه «ع ـ ت ـ ق» تشکیل شده است. «
عتیق» در دو معنای متفاوت «آزاد شده» و «کهن و باستانی» به کار رفته
و همین منشا اختلاف درباره نام‌گذاری «
بیت العتیق» شده است:
دیدگاه اول، «
عتیق» را به معنای کهن می‌شمرد و قدمت را به معنای زمانی تفسیر کرده، این نام‌گذاری را منتسب به زمانه
حضرت آدم (علیه‌السّلام) می‌داند. بر همین اساس و به پشتوانه آیه ۹۶
سوره آل عمران: «اِنَّ اَوَّلَ
بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِّلْعَالَمِینَ»
خانه خدا را نخستین خانه‌ای دانسته‌اند که برای انسان‌ها و به دست آدم (علیه‌السّلام) ساخته شده است.
گروهی دیگر قدمت
بیت العتیق را به پیش از آن روزگار نسبت داده‌اند. در روایتی،
آفرینش آن پیش از آفرینش زمین دانسته شده است.
در برابر روایت یاد شده، در حدیثی،
امام علی (علیه‌السّلام) در پاسخ پرسش درباره نخستین بودن خانه خدا می‌فرماید که پیش از آن هم خانه‌هایی بود؛ اما کعبه نخستین خانه مبارکی است که در آن
هدایت،
رحمت و
برکت قرار داده شده است.
در وجه جمع میان این دو دسته
روایت، می‌توان دسته نخست را به زبان تاویلی و بیانگر اولویت رتبی و نه زمانی این خانه در آفرینش دانست یا منظور از آن‌ها را گستراندن زمین از نقطه کعبه به معنای مورد نظر در «
دحوالارض» شمرد. شماری از مفسران معاصر نیز با تحدید بیشتر تقدم زمانی خانه خدا، آن را نخستین خانه‌ای دانسته‌اند که برای مردم مکه قرار داده شده است.
دیدگاه دوم، واژه
عتیق را به معنای «آزاد شده» دانسته، با مناسبت‌هایی چند، نام‌گذاری آن را بر این اساس توجیه می‌کند: رهایی از غرق در طوفان نوح (علیه‌السّلام)،
آزادی از چیرگی ستمگران،
آزادی از مالکیت و سکونت هر موجود
و آزادی
گنه‌کاران از یوغ
عذاب در این خانه.
در این میان،
فخر رازی و شماری از مفسران معاصر به لازمه مفهوم آزاد شدن توجه کرده و گران‌بهایی و گرامی بودن خانه خدا را معنای
بیت العتیق دانسته‌اند.
به هر رو، این وجوه را می‌توان ابعادی گوناگون از ویژگی‌های خانه خدا دانست که تعبیر «
بیت العتیق» به آن‌ها اشاره دارد. شماری از مفسران
و نیز لغویانی مانند
ابن منظور و
فیروزآبادی با ذکر این دیدگاه‌ها، پذیرش یکجای آن‌ها را منتفی ندانسته‌اند.
تقریبا همه مفسران و تاریخ‌نگاران، مقصود از
بیت العتیق را کعبه می‌دانند و بیشتر معاصران نیز همین باور را دارند.
در برابر، گروهی اندک از همه محدوده حرم به عنوان
بیت العتیق یاد کرده‌اند.
در این میان، برخی میان دو آیه‌ای که این تعبیر در آن‌ها به کار رفته، تفکیک کرده و مقصود از یکی را کعبه و دیگری را حرم دانسته‌اند. این دسته از فقیهان با تفکیک دو عبارت «اِلَی
البَیتِ العَتیق»
و «
بِالبَیت العَتیق»
در آیات یاد شده، اولی را به قرینه (الی) شامل همه حرم دانسته‌اند و دومی را به کعبه تفسیر کرده و برخی ثمرات فقهی نیز درباره اعمال
حج بر آن بنا نهاده‌اند.
شماری از مفسران معاصر نیز بدون پشتوانه و دلیل، (
بیت العتیق) را در آیه ۳۳
سوره انبیاء: «وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ»،
به همه محدوده حرم تفسیر کرده‌اند که سرزمین «
منا» و «
مشعر» را هم شامل می‌شود.
از برخی مفسران متقدم نیز
اطلاق بیت العتیق بر همه شهر مکه گزارش شده است.
بیضاوی در رویکردی تاویلی، مقصود از
بیت العتیق را بهشت یا
بیت‌المعمور دانسته است.
صفت
عتیق برای این خانه به هر دو معنای یاد شده، بیانگر جایگاه و حرمت این مکان مقدس است. مفسرانی که
بیت العتیق را بهشت یا
بیت المعمور دانسته‌اند، آن را محل نگه‌داشت ثواب اعمال شمرده‌اند.
از دیگر نشانه‌های احترام و ارزش
بیت العتیق آن است که
مسلمانان در دعاهای بسیار برای بیان بزرگی
خداوند از او با نام «خداوندگار
بیت العتیق» یاد می‌کنند. دعاهایی چند در منابع شیعی
و
سنی متضمن این تعبیر هستند.
(۱) بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی (م،۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
(۲) التبیان، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۳) تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل)، البیضاوی (م،۶۸۵ق)، به کوشش مرعشلی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۸ق.
(۴) تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، القرطبی (م،۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۵) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م،۶۰۶ق)، تهران، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۶) جامع البیان، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
(۷) روح المعانی، الآلوسی (۱۲۷۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
(۸) شرح معانی الآثار، احمد بن سلمه، به کوشش زهری نجار، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
(۹) علل الشرائع، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۱۰) العین، خلیل (م،۱۷۰ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۱۱) الفضائل، شاذان بن جبرئیل القمی (م،۶۶۰ق)، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۱ق.
(۱۲) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م،۸۱۷ق)، بیروت، دار العلم.
(۱۳) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۱۴) کنز العمال، المتقی الهندی (م،۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۱۵) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
(۱۶) مجمع البیان، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، صیدا، مطبعة العرفان، ۱۳۵۵ق.
(۱۷) المحاسن، ابن خالد البرقی (م،۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
(۱۸) المصباح، الکفعمی (م،۹۰۵ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
(۱۹) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م،۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق.
(۲۰) مفردات، الراغب (م،۴۲۵ق)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
(۲۱) المفصل، جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م.
(۲۲) مکه در بستر تاریخ، نعمت‌الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۶ش.
(۲۳) من وحی القرآن، سید محمد حسین فضل الله، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
(۲۴) مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب (م،۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
(۲۵) المیزان، الطباطبائی (م،۱۴۰۲ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
(۲۶) نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «بیت العتیق»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۴/۲۷.
