بیان واقع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیان واقع کتابی فارسی درباره زندگی و حکومت
نادرشاه افشار حاوی سفرنامه حج، اثر
عبدالکریم کشمیری است که با عناوین سفرنامه کشمیری، تاریخ نادری و «نادر نما» نیز یاد کرده‌اند. استفاده مکرر از
آیات قرآن و امثال و حکم و
اشعار شاعران بزرگ ایرانی و هندی، حضور نویسنده در متن رویدادهای حمله نادرشاه به
هند، مقایسه و تطبیق واحدهای اندازه‌گیری مسافت که در آن عهد مرسوم بوده‌اند، از ویژگی‌های این کتاب است.
از این کتاب با عناوین سفرنامه کشمیری، تاریخ نادری و «نادر نما» نیز یاد کرده‌اند. بیان واقع به گونه اختصاصی به موضوع حج‌گزاری ایرانیان نپرداخته؛ اما بخشی از آن سفرنامه حج نویسنده از ایران همراه کاروانی ایرانی است و از اندک سفرنامه‌های حج دوره
افشاریه به شمار می‌رود؛ آگاهی‌های ما درباره نویسنده محدود به مطالبی است که در تنها اثر شناخته شده خویش یعنی همین کتاب ارائه داده است.
نویسنده کتاب، خود را خواجه عبدالکریم بن عاقبت محمود بن خواجه محمد بلاقی (م،
۱۱۹۸ق) معرفی کرده است. نویسنده در
کشمیر زاده شد و در روزگار حمله نادرشاه به هند در شاه جهان‌آباد (
دهلی) حضور داشت. به یاری
میرزا علی‌اکبر داروغه‌باشی، وزیر اعظم نادر، به دربار او راه یافت و در مسیر بازگشت به
ایران به سال
۱۱۵۲ق لشکر وی را همراهی کرد. خوی مسامحه‌گرای هندی باعث شد تا بزرگان مذاهب گوناگون را به
احترام و
عظمت یاد کند و همین امر تشخیص دقیق مذهب وی را با مشکل روبه‌رو می‌سازد؛ هر چند برخی نشانه‌ها سنی بودن او را تایید می‌کند.
از دیگر کوشش‌های علمی او آگاهی‌هایی در دست نیست و انتساب «عبرت نما» به او از جانب برخی، مورد تایید نسخه‌شناسان متخصص قرار نگرفته است. راهیابی عبدالکریم به دربار نادر و سفر
حج به همراه حکیم ویژه نادر و اشتیاق دوستان برای آگاهی از چند و چون این رخدادها، از انگیزه‌های نگارش این کتاب پس از پایان سفر حج و به سال
۱۱۵۶ق یاد شده است.
استفاده مکرر از آیات قرآن و امثال و حکم و اشعار شاعران بزرگ ایرانی و هندی در جای جای این کتاب، در تناسب با موضوعات، ملاحت ویژه به آن بخشیده و نشان از تسلط نویسنده بر
ادبیات فارسی دارد. تنها حدود یک پنجم بیان واقع سفرنامه حج است که حاوی آگاهی‌هایی مفید از چگونگی حج‌گزاری در آن دوره تاریخی است. حضور نویسنده در متن رویدادهای حمله نادر شاه به هند و ارائه تحلیل‌های ویژه مانند دلیل‌های شکست هند از نادر و نیز جزئیاتی که عبدالکریم درباره بازگشت نادر از هند و حمله به
بخارا و
خوارزم ارائه داده و در نوشته‌های معاصر وی یافت نمی‌شود، بر اهمیت کتاب از لحاظ تاریخی افزوده است؛ نامه نادر در ایام اقامت در
کابل به
حکومت عثمانی که در آن از دولت عثمانی خواسته است
راه زبیده (راهی از
کوفه به
مکه که به دستور
زبیده همسر
هارون الرشید عباسی آباد شده بود) را برای تردد حاجیان ایرانی آماده سازد، از آگاهی‌هایی است که تنها در این اثر آمده است. این راه در روزگار نادر به دست اعراب
بادیه‌نشین ویران و سخت ناامن شده بود. نادر در این نامه تاکید کرده است که اگر حکومت عثمانی قادر به تامین
امنیت حاجیان ایران و
توران نیست، وی لشکر
قزلباش را مامور این کار سازد. از دیگر درخواست‌ها در این نامه آن است که
امیر الحاج کاروان ایران به دست نادر انتخاب شود و چون امامان جماعت
اهل سنت در چهار مقام به نام
شاه سلیمان عثمانی خطبه می‌خوانند، از این پس در مقام
شافعی به نام نادر خطبه خوانده شود.
گزارش کتاب درباره کنگره نجف به سال ۱۱۵۶ق که به گزارش بیشتر تاریخ‌نگاران در مسیر وحدت
مذاهب و نیز تعیین تکلیف حاجیان ایرانی و با همراهی دانشوران فرقه‌های گوناگون به دست نادر برقرار شد،
اندکی متفاوت با منابع دیگر در این اثر آمده و انگیزه آن، مناظره دانشوران شیعه و سنی شمرده شده است.
مقایسه و تطبیق واحدهای اندازه‌گیری مسافت که در آن عهد مرسوم بوده‌اند (
ساعت،
کروه،
فرسخ) از ابتکارات مصنف است که میزان دقت آمار ارائه شده را افزوده است. ارائه فاصله دقیق منازل ۷۶ گانه مسیر
بغداد به مکه که راه حاجیان ایرانی در دوران افشاریه بوده، با استفاده از روش یاد شده، از ویژگی‌های این کتاب است. این کتاب بر پایه دیده‌ها و شنیده‌های نویسنده نگارش یافته و از منبع مکتوب در نگارش آن استفاده نشده است.
کتاب شامل یک مقدمه فارسی، پنج باب و مقدمه‌ای انگلیسی است. با وجود تصمیم نویسنده برای تقسیم کتاب به چهار باب و یک خاتمه گویا هنگام نگارش از قصد خود منصرف شده و کتاب را در پنج باب نوشته است. وی در مقدمه به اختصار به انگیزه و چگونگی تالیف کتاب و بیان محتویات باب‌های کتاب پرداخته است.
نویسنده در باب اول،
حسب و نسب نادر و چگونگی انتقال قدرت از
صفویه به افشاریه و تثبیت قدرت نادر تا تصرف هند و رخدادهای بعد تا هنگام بازگشت به ایران را بیان کرده است. وی آگاهی‌های خود درباره پیشینه نادر را از طریق نزدیکان وی به دست آورده، درباره درستی و نادرستی مطالب از خود رفع مسؤولیت می‌کند.
بازگشت نادر از هند و حمله وی به
قندهار، بخارا، خوارزم و بازگشت به ایران، زیارت
مشهد، و عزیمت نویسنده همراه حکیم ویژه نادر از
قزوین به قصد حج از مطالب باب دوم هستند.
نویسنده در باب سوم به تشریح سفر حج خود می‌پردازد. وی که با وعده سفر حج از جانب میرزا علی‌اکبر داروغه‌باشی به دربار نادر پیوسته بود، سرانجام به سال
۱۱۵۴ق در قزوین اجازه سفر یافت. وی شهرهای
همدان،
کرمانشاه، بغداد،
کربلا،
حله،
نجف اشرف و کوفه را سیر کرده و مکان‌های زیارتی و سیاحتی آن‌ها را تشریح کرده است. وی از دو راه حاجیان ایرانی، راه زبیده و راه
حلب و
شام، وصفی ارائه کرده و با وجود نزدیکی راه زبیده به مکه (۲۳۰ فرسخ) عواملی چون نبردهای داخلی
اعراب بادیه‌نشین و ویرانی دیواری که برای محافظت جاده از پیش‌روی شن به دستور زبیده ایجاد شده بود و نیز ستیزهای اعراب با
احمد پاشا حاکم بغداد، و ناامنی را دلیل انتخاب مسیر بسیار دورتر (راه ۷۱۸ فرسخی شام) برشمرده است. نویسنده در ادامه سفر خویش از شهرهایی چون
ینگجه،
سامرا،
کرکوک،
موصل، حلب،
دمشق،
حمص،
خیبر و مسیرهای گوناگون میان آن‌ها یاد کرده و به مکان‌های سیاحتی و زیارتی و رفتار و خلق و خوی مردم آن شهرها اشاره کرده است.
با وجود اصرار نادر شاه افشار بر عزیمت کاروان حاجیان ایران با امیر الحاج ایرانی که در مذاکرات گوناگون با عثمانی مطرح می‌شد و اشاره منابع تاریخی به پذیرش این شرط از جانب دولت عثمانی،
نویسنده به رسم دیرین عزیمت حاجیان ایران، توران،
روم، و شام به سرپرستی امیر الحاجی که معمولاً حاکم دمشق بوده و حکم امیر الحاجی را از عثمانی می‌گرفته، اشاره می‌کند. تاکید نویسنده بر لزوم
درایت و کاردانی فوق‌العاده امیر الحاج و این که اعطای وزارت به امیر الحاج شام به توانایی در حفظ امنیت حاجیان در هفت سال پیاپی منوط بوده و نیز شرح وظایفی که نویسنده برای امیر الحاج برشمرده نشان از دشواری این مسؤولیت در آن دوران دارد؛ نویسنده از برخی مشکلات امنیتی مسیر یاد کرده است. وی از وجود راهزنانی میان موصل و کرکوک گزارش داده و از غریب‌آزاری مردم موصل گله نموده است. وی همچنین به سکونت گروهی از
یهودیان و
مسیحیان نزدیک خیبر و قصبه علا اشاره کرده که کشتن حاجیان را
صواب و آن را
کفاره گناهان خویش می‌دانسته و سه تن از افراد کاروان نویسنده به دست آنان کشته شدند. نویسنده به وجود
راهزنان در این منطقه اشاره کرده و برخی روش‌های سرقت آن‌ها را برشمرده است.
نویسنده اشاره‌ای گذرا به شهرهای
مدینه و مکه دارد و دلیل عدم وصف جامع آن‌ها را کمبود وقت به علت نزدیکی موسم حج و نیازمندی آن به نوشتن کتابی جداگانه برشمرده است. او پس از اقامت سه ماهه در مکه در
ربیع الاول سال
۱۱۵۵ق رهسپار
بندر جده شده تا با کشتی به
بندر هوگلی هند برود.
باب چهارم شامل رخدادهایی چون قتل نادر و جانشینی علی‌قلی ملقب به
عادل‌شاه و بیان احوال
محمدشاه گورکانی حاکم هند و فرجام وی است.
باب پنجم نیز رویدادهای هند تا سال
۱۱۹۳ق و نبردهای رخ داده میان حاکمان گوناگون و مراحل زوال و فروپاشی
گورکانیان را بیان می‌کند.
این کتاب در
سپتامبر ۱۹۷۰م به تحقیق و تصحیح دکتر
کی. بی. نسیم رئیس دانشگاه فارسی
پیشاور و با بهره‌گیری از ده نسخه خطی همراه مقدمه‌ای انگلیسی شامل تحقیقاتی درباره نویسنده، کتاب و سبک نگارش و نسخه‌های گوناگون آن و نیز پانوشت‌های انگلیسی به همت انتشارات اداره تحقیقات
پاکستان با مقدمه‌ای از
ایرج افشار (م،۱۳۸۹ش) به چاپ رسیده است؛ کتاب مورد توجه خاورشناسان نیز قرار گرفت و به سال
۱۲۱۴ق/۱۷۹۸م ترجمه بخش‌هایی از آن به
زبان انگلیسی با عنوان «خاطراتی از خوجه عبدالکریم» در
کلکته به دست
فرانسیس گلد وین به چاپ رسید. این ترجمه رخدادهایی را از زمان بازگشت نادر از هند به ایران بازگو می‌کند و شامل بخش‌های پیشین نمی‌شود.
ترجمه دیگر این اثر به دست
لئوتنانت اچ. جی پریچیرد به زبان فرانسه صورت گرفت. این ترجمه به صورت دست‌نویس و کامل‌تر از ترجمه پیشین برای شخصی انگلیسی به نام
اچ. ام. ایلیوت فراهم شد؛ ولی تا کنون تنها بخش‌هایی کوچک از آن چاپ شده است.
از آن جا که در ایران نویسنده را نمی‌شناخته و نمی‌دانسته‌اند که اصل کتاب به فارسی است، قسمت‌هایی از کتاب در ایران به سال ۱۳۱۴ش به قلم
محمود هدایت از فرانسه به فارسی ترجمه و با نام «در رکاب نادر شاه یا سفرنامه عبدالکریم» در ۵۷ صفحه به همت اداره مطبوعاتی پروین در سال ۱۳۲۲ش به چاپ رسید.
رسول جعفریان در مجموعه
پنجاه سفرنامه حج قاجاری که به سال ۱۳۸۹ش انتشار یافت، متن این سفرنامه را به چاپ رسانده است.
(۱) جهانگشای نادری،
مهدی خان استرآبادی (م،۱۱۸۰ق)، به کوشش انوار، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
(۲) ایران در زمان نادرشاه، مینورسکی (م،۱۹۶۶م)، ترجمه: یاسمی، به کوشش عبداللهی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۸۷ش.
(۳) پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "بیان واقع"، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۶/۰۳.
