بکر بن عبدالعزیز عجلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَکْرِ بْن‌ِ عَبْدُالْعَزیزِ
عِجْلی‌د ۲۸۵ق/۸۹۸م، شاعر کوفی‌تبار عصر عباسی و آخرین امیر خاندان ابو
دلف عجلی بوده است. وی احتمالاً در اوایل‌سده ق و در منطقه جبال تولد یافت و در زمانی که دقیقاً دانسته نیست، به
اصفهان رفته است.
پدرش عبدالعزیز، شاعری دلیر و در حکومت
کرج جانشین ابو
دلف بود. احمد بن عبدالعزیز برادر بکر نیز تا ۲۸۰ق بر منطقه‌ای وسیع‌تر تا حدود
اصفهان حکومت می‌کرد.
از بکر نخستین بار در حوادث ۲۷۱ق/۸۸۴م، در تسخیر قلعه فارسی، و آن‌گاه در ۲۸۰ق‌در جنگ با
رافع بن هرثمه امیر معزول
خراسان یاد شده است.
در همین سال پس از درگذشت احمد بن عبدالعزیز، میان بکر و برادر دیگرش عمر بر سر جانشینی وی نزاع درگرفت و عمر چیره شد.
به نظر می‌رسد که روابط خاندان با دستگاه
خلافت خوب نبود، زیرا در ۲۸۲ق
معتضد عباسی اموال بکر را در کرج
ابودلف مصادره کرد و سال بعد نیز طی کوششی بی‌نتیجه بر آن شد که عمر را به دست برادرش بکر سرکوب کند. از این تاریخ، بکر در حال گریز از دست مأموران و سرداران خلیفه، به چند جنگ با آنها دست زد و سرانجام با دشواری بسیار خود را به
طبرستان رساند و به محمد بن زید پیوست.
و سرانجام در ۲۸۵ق همان‌جا درگذشت.
و یا به روایتی، چون بر ضد محمد بن زید به دسیسه پرداخت، زهرش دادند. پیکر وی را در پول لیشام در ناتل به خاک سپردند.
گفته‌اند که چندی قبل از مرگ، امارت چالوس و رویان یافته بود.
بکر همچون پدر در هنر شاعری دست داشت.
ثعالبی (د ۴۲۹ق/۱۰۳۸م نام بکر و جدش
ابودلف را در زمره شاعران اصفهان آورده است.
نسخه‌ای از دیوان بکر ضمن مجموعه‌ای در کتابخانه دانشگاه فاتح در
استانبول وجود دارد.
نخستین‌بار کرنکو نسخه‌ای از آن را به خط خود تهیه کرد که بعدها استادی هندی به نام محمد بن یوسف سورتی برپایه آن، به تصحیح و طبع نسخه استانبول در دهلی (۱۳۳۲ق) دست زد. بروکلمان از دو چاپ این دیوان به سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ق یاد کرده که اعرجی
که آن را نادرست خوانده است. به هر حال محمد بن یوسف سورتی در چاپ دیوان بکربن عبدالعزیز، مکملی حاوی اشعار بازمانده از
ابودلف و معقل نیز بدان افزود.
دیوان بکر مشتمل بر حدود ۳۰۰ بیت در قالب قصیده و قطعه است؛ هیچ‌یک از اشعار او، مقدمه ندارد و بی‌درنگ به اصل موضوع پرداخته است.
سبک اشعارش نیز بیش‌تر به دوران جاهلی نزدیک است.
و بارها
شعر جاهلیات را تضمین کرده است.
وی از استعداد و ذوق شعری وافری برخوردار نبود، با این همه، برخی از قصاید وی شیوا و استوار است. او مانند پدر و جدش به مناسبت‌های خاص شعر می‌سرود و هرگز آن را هدف اصلی خویش قرار نداد.
وی مضامین اغلب سروده‌هایش را از حوادث زندگی خود گرفته است. فخر و وصف مایه اصلی بخش عمده اشعار اوست. بکر در این سروده‌ها در قالب شخصیتی مغرور، بزرگ منش، شجاع، بلندطبع و... جلوه می‌کند. مراثی او بسیار اندک است. تنها ۳ قطعه رثا از وی در دست است که آنها را در مرگ برادرش حارث (د ۲۸۴ق) سروده است. یکی از آن مراثی، بیت و بیش‌تر
تهدید معتضد عباسی و بدر غلام اوست.
موضوع امثال و حکم از دیگر مایه‌های شعر اوست که در لابه‌لای قصاید، پراکنده است و بازتاب تأملات وی در زندگی به شمار می‌رود.
دیوان بکر تقریباً از غزل تهی است، اما گاه اشاراتی گذرا به مضامین تغزلی در آن دیده می‌شود. بعضی ابیات دیوان، از احساسات عرب‌گرایانه او حکایت دارد. وی از دو دستگی در صفوف عرب‌ها اندوهگین، و یک تنه درصدد پاسداری از حریم آنان و به خاک افکندن مخالفان است.
بکر مانند دیگر اعضای خاندان،
شیعه مذهب بود.
وی از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عنوان هدایتگر و فریادرس بشر
یاد کرده، و درباره
امام علی (علیه‌السلام) سخن رانده، و
اهل بیت (علیهم‌السلام) را تکیه گاه مردم خوانده است.
در دیوان او با آنکه در سرزمین
ایران زاده و زیسته و درگذشته است، هیچ اشارتی به ایران و ایرانیان و آداب و سنن آنان دیده نمی‌شود.
(۱) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) محمد ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۰ش.
(۳) احمد ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۷ش.
(۴) محمدحسین اعرجی، مقدمه بر دیوان نک: هم، بکربن عبدالعزیز.
(۵) بکربن عبدالعزیز، دیوان، به کوشش محمد حسین اعرجی، بیروت، ۱۹۹۸م.
(۶) تاریخ سیستان، به کوشش محمد تقی بهار، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۷) عبدالملک ثعالبی، یتیمة الدهر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۸) شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، قاهره، ۱۹۷۳م.
(۹) محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری.
(۱۰) مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۸ش.
(۱۱) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس، ۱۸۷۴م.
(۱۲) S GAL.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بکر بن عبدالعزیز عجلی»، شماره۴۹۸۰.
