بهره‌مندی از شب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
لیل" در مقابل
نهار (روز)، به معنای تاریکی و سیاهی
شب است
و از
غروب خورشید تا
طلوع فجر (سپیده صبح) را شب می‌گویند.
"
لیل" به مطلق شب و "
لیلة" به یک شب گفته می‌شود
و جمع آن
لیالی است.
در
قرآن کریم ۹۱ بار واژه "
لیل" و
مشتقات آن به کار رفته که خدای تبارک و تعالی در بسیاری از آیات قرآن از شب، ویژگیها، آثار، حالات و برکات آن سخن گفته و همچنین "
لیل" نام یکی از
سوره
های قرآن کریم (نود و دومین
سوره) است.
بر اساس آیات قرآن، شب زمان مناسبی برای بهره برداری است که ذیل دو عنوان مورد بررسی قرار می‌دهیم:
تسبیح و عبادت
خدا در دل شب و در حین طلوع فجر، لطف ویژهای است که از تظاهر و
ریا دورتر و آمادگی [[|روحی]] در آن بیشتر است؛ چراکه کارهای روزانه زندگی که انسان را به خود مشغول کند، تعطیل شده و استراحت شبانه به
انسان آرامش می‌بخشد. در حقیقت همزمان با زمانی است که
پیامبر اسلام به
معراج رفت و در مقام "قاب قوسین" در خلوتگه راز قرار گرفت و با خدای خود به
راز و نیاز پرداخت.
لذا خدای متعال به بندگان
مؤمن کراراً امر می‌کند که تسبیح،
سجده و
عبادت خدا را در دل شب بجا بیاورند: «وَ مِنَ
اللَّیلِ فَسَبِّحْه»
«در قسمتی از شب او را تسبیح کن» برخی از مفسران تسبیح در دل شب را به
نماز شب تفسیر کرده‌اند؛
اما برخی دیگر قائلند که مراد از آن طبق سیاق
آیه،
نماز مغرب و
عشاء است که این دو
نماز در بخشی از شب اقامه می‌شود.
خداوند در قرآن به پیامبر خود می‌فرماید:مقداری از شب را به عبادت بپرداز تا تو را به مقام محمود نائل گردانم:
«وَ مِنَ
اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِه عَسی أَنْ‌یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»
«پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن (و نماز) بخوان، این یک وظیفه اضافی برای تو است، تا پروردگارت تو را به مقامی درخور ستایش برانگیزد.»
"تهجّد" عبارت است از ترک
خواب شب به منظور عبادت که مراد همان نماز شب است؛ چون نماز شب با مراجعه به آیات دیگر قرآن
همانند نمازهای یومیه، بر
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) واجب شده بود و چون تهجّد عبادت زایدی است و با نافله به یک معنا است، خداوند نافله را جانشین تهجد قرار داده است؛ گرچه نماز شب برای دیگران
مستحب است ولی به خاطر جایگاه ویژه آن نزد پروردگار، دارای قرب ویژهای نیز هست.
کسانی که پاسی از شب را در جهت عبادت خدا استفاده می‌کنند و شبها را به
سجده و راز و نیاز با خالق خود می‌پردازند، با دیگران به ویژه با مشرکان مساوی نیستند. کافر و بیگانه در اثر
کفر و عناد درونی باید در
دوزخ سکونت نماید و مؤمن پرهیزکار که در نماز شب و
رکوع و سجده بسر می‌برد، باید در جوار رحمت و فضل کبریائی سکونت گزیند:
«أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ
اللَّیلِ ساجِداً وَ قائِماً یحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه...»
«(آیا چنین کسی با ارزش است) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از
عذاب آخرت می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است...»
استغفار، طلب مغفرت و غفران، پوشاندن است و مراد از آن، پوشاندن
گناه است که خدای متعال پوشاننده گناهان است.
استغفار کردن در هر ساعتی از شب و روز مطلوب و پسندیده است؛ ولی چون وقت
سحر یک موقعیت ویژهای برای خواب و آسایش است و از طرفی انسان در عبادت خویش کمتر دچار خودنمائی و ریاکاری خواهد شد، به همین خاطر استغفار در این هنگام از اوقات دیگر نیکوتر است.
چنانچه خداوند پیرامون صفات مؤمنین می‌فرماید: «وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ»
«و آنها که سحرگاهان، استغفار و طلب آمرزش می‌کنند.» همچنین در ذکر صفات متقین می‌فرماید:آنها کسانی هستند که پیوسته در سحرگاهان استغفار می‌کنند.
یکی از راه
های غلبه بر دشمن و یا نجات جان خود و پنهان شدن از دشمن و فرار از نقشههای خصمانه دشمن، استفاده مناسب از تاریکی شب و سحرگاه است که خداوند خطاب به حضرت موسی(علیه السلام) می‌فرماید: «فَأَسْرِ بِعِبادِی
لَیلًا إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ»
«بندگان مرا شبانه حرکت ده که
فرعون و لشکریانش به تعقیب شما خواهند آمد.» «بندگان مرا شبانه حرکت ده که فرعون و لشکریانش به تعقیب شما خواهند آمد.»
فرعون و پیروانش،
موسی و قومش را تعقیب می‌کردند؛ لذا اگر در روز از شهر خارج می‌شدند، گرفتار فرعونیان شده و مانع از حرکت آنها می‌شدند؛ به همین دلیل امر خدا به حرکت شبانه بود؛ بنابراین "
لیل" برای تأکید آمده با اینکه "إسراء" به معنی رفتن در شب است، تا خروج از شهر حتما شب هنگام باشد و موسی با قومش از دید فرعونیان مخفی بمانند؛
درحالیکه اگر حرکت آنها در روز انجام می‌گرفت، فرعون آنها را بازمی‌گرداند.
در
سوره هود نیز خداوند به
حضرت لوط (علیه السلام) دستور می‌دهد که شبانه خانواده‌ات را از شهر بیرون ببر تا عذابی که
صبح واقع می‌شود در امان باشند و گرفتار قوم بدکارش نشوند؛
چنانچه در
سوره‌ی دیگر زمان نجات لوط و خانواده‌اش را سحرگاه ذکر می‌کند.
زیباترین مشخّصه شب،
ماه و
ستارگان درخشان هستند. شب اول ماه، هلال باریکی بیش نیست، که با افزایش آن شب چهارده ماه کامل می‌شود؛ پس از آن تدریجا نقصان یافته تا یکی دو روز آخر، ماه در تاریکی محاق فرو می‌رود و بار دیگر به شکل هلال ظاهر گشته و همان منزلگاههای پیشین را طی می‌کند. این دگرگونی یک تقویم بسیار دقیق و زنده طبیعی است که
عالم و جاهل می‌توانند آن را بخوانند و حساب تاریخ کارها و امور زندگی خود را نگه دارند:
«...وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ»
«...(او) خدا ( کسی است که) ماه را
نور قرار داد، خداوند برای آن (ماه) منزل گاه هایی مقدّر کرد تا شماره
سالها و حساب زندگی و کار خویش را بدانید.»
روشنایی و حرکت حساب شده ماه در
مدار مخصوص خود و تغییرات منظم و دقیقی که هر شب، در شکل و
هیئت ماه به وجود می‌آید، سبب مشخص شدن اوقات مختلف می‌شود. انسانها به وسیله این نشانه الهی، شب، روز،
هفته، ماه و سال را تشخیص می‌دهند؛ همچنین این مطلب واضح است که نظم زندگی انسانها، اصلاح امور اجتماعی، داد و ستدها و حتی أداء وظایف
دینی بر پایه تشخیص اوقات و ایام مختلف استوار است.
(۱) فراهیدى، خلیل بن احمد، كتاب العین، قم، هجرت، ۱۴۱۰ق، چاپ دوم.
(۲) مصطفوى، حسن، التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۶۰ش.
(۳) مهیار، رضا، فرهنگ ابجدى عربی - فارسی، بیتا.
(۴) مكارم شیرازى، ناصر و همكاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالكتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش، چاپ اول.
(۵) طباطبایى(علامه)، سیدمحمدحسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق، چاپ پنجم.
(۶) صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، قم، فرهنگ اسلامى، ۱۳۶۵ش.
(۷) طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷ش، چاپ اول.
(۸) حسینى همدانى، سیدمحمدحسین، انوار درخشان، تحقیق محمدباقر بهبودى، تهران، كتابفروشى لطفى، ۱۴۰۴ق، چاپ اول.
(۹) طیب، سیدعبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام، ۱۳۷۸ش، چاپ دوم.
(۱۰) نجفى خمینى، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۸ق، چاپ اول.
(۱۱) قرشى، سیدعلى اكبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش، چاپ سوم.
(۱۲) طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش، چاپ سوم.
پژوهشگده باقرالعلوم، برگرفته از مقاله «بهره مندی از شب».
