بهجة المجالس و انس المجالس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«بهجة المجالس و انس المجالس و شحذ الذاهن و الهاجس»، به
زبان عربی ، تالیف ادیب اندلسی، ابو عمر، یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبد البر نهری قرطبی، معروف به
ابن عبد البر (۴۶۳- ۳۶۸) می‌باشد.
ابن عبد البر، در این اثر، امثال رایج، ابیات نادر، گزارش‌های ظریف، سخنان حکیمان پیشین، حکایت‌های دل پذیر و... را گردآوری نموده است. انگیزه او از نگارش، این بوده که با آن مطالب، نفس‌ها را زنده گرداند و ذهن و خردها را تیز و کارآمد نماید و خوی‌ها را به سوی مکارم برانگیزاند و از زشتی‌ها و پستی‌ها دور نماید.
مؤلف، در این کتاب، نه تنها مقدار قابل ملاحظه‌ای از شعر شاعران اندلس را آورده که در منابع دیگری یافت نمی‌شود، بلکه در پاره‌ای از موارد شعرهایی از شاعران شرقی آورده که در خود منابع شرق یافت نشده است. این اثر، مهم‌ترین منابع در باره ادب اندلس در قرون چهار و پنج هجری قمری به شمار می‌آید.
کتاب، بر یک مقدمه و یک صد و سی و دو باب تقسیم بندی شده است. هر باب از ابواب کتاب، با آیات قرآنی و احادیث (در صورتی که در موضوع آن باب آیه و روایتی موجود باشد)، آغاز می‌شود، سپس اشعار، حکم عرب و سپس آنچه از بزرگان، حکیمان و دانشمندان ایرانی، یونانی، هندی و... در موضوع باب وارد شده است، ذکر می‌گردد.
اثر ابن عبد البر، با پیش گفتار و مقدمه محقق کتاب آقای محمد موسی الخولی همراه شده است.
محقق، در پیش گفتار از انگیزه خود در رابطه با نشر و طبع این اثر، چنین سخن می‌گوید: «این اثر، دایرة المعارف ادبی است از عالم اندلسی، به نام ابن عبد البر و از آن جا که در
قرن پنجم هجری، آثار علمی فراوانی وجود داشته که آن را از قرن‌های دیگر متمایز ساخته است، ما با نشر این اثر، خواستیم جایگاه رفیع و بلند او را در میان کثرت نام آوران علمی این قرن فرخنده، نشان دهیم و دیگر اینکه مطالب این اثر از زمان نگارش تا کنون، همواره مورد نیاز ادبا، دانشمندان و اندیشمندان بوده و نسخه مطلوبی در این زمینه وجود نداشته و نسخ موجود فاقد فهرست‌های محققانه بوده است، به همین جهت ما اول به تحقیقی همه جانبه در این خصوص اقدام کردیم و سپس به نشر و طبع آن پرداختیم.»
در مقدمه، محقق، به معرفی کامل ابن عبد البر که شامل تاریخ ولادت، دوران و عصری که او در آن می‌زیسته و بررسی حوادث تاریخی آن دوران، هجرت ابن عبد البر از
قرطبه به
دانیه ، اقامت او در دانیه، مناصب اجتماعی او در این دوران، بررسی شخصیت و خصوصیات اخلاقی وی، اساتید و تالیفات او می‌باشد، می‌پردازد و در ادامه، به معرفی این اثر و نسخ خطی موجود و چگونگی مقابله و روش تصحیح پرداخته است.
ابن عبد البر، در این اثر، علاوه بر اشعار شاعران مشرق اسلامی، اشعار و نقل قول‌های بسیار بلند شعراء و ادبای اندلسی را (امثال
یحیی بن حکم غزال ،
یوسف بن هارون کندی رمادی ،
ابو القاسم محمد بن نصیر کاتب ) نیز که در مصادر و منابع دیگر یافت نمی‌شود، آورده است.
مؤلف، مانند
ابن قتیبه ،
ابن عبد ربه و
جاحظ ، سر آن داشته که کتابش از گزند کهنگی در امان بماند و عامه کتاب خوانان را مفید افتد و آن چنان جاذبه‌ای داشته باشد که در سفر و حضر آن را فرونگذارند، به همین لحاظ، از یک سو سخت به ایجاز و تهذیب آن پرداخته و اسناد روایات و حکایات را حذف نموده و از آوردن داستان‌ها و لطایف و... دریغ ننموده است.
روش او، در نقل حکایات و داستان‌ها بر واقعی و حقیقی بودن آنها استوار است که با اسم و رسم و تاریخ وقوع همراه است؛ بر خلاف بسیاری از کتب دیگر که حکایات آنها تخیلی و ساختگی است.
ابن عبد البر، فقط به ذکر اخبار نپرداخته، بلکه نگاه نقادانه و موشکافانه او را در جای جای کتاب می‌توان دید.
مؤلف، ابواب کتاب خود را، با ادب هم نشینی و حق هم نشین صالح و نیکو آغاز کرده است.
پاره‌ای از عناوین ابواب کتاب، چنین است:
ستایش زبان و فضل بیان؛ نکوهش ناتوانی و درماندگی در سخن گفتن و زیاده روی در کلام؛ تعریف
بلاغت و اختلاف علماء در این باب؛
ستایش سکوت و نکوهش گفتار و سخن گویی؛ یاد دادن ادب به فرزندان؛ سرگرم نمودن و بیدار کردن قلب‌ها؛ در توصیف زندگی و خواهش‌های نفسانی؛ اختلاف همت‌ها در انواع مال؛
تجارت ؛
رزق ؛ آز و آرزو؛
طمع و
یاس ؛ نکوهش درخواست؛ انتظار گشایش؛ اقبال و بخت و دفع و منع؛
ستایش و نکوهش
ثروت ؛ سلطان و سیاست؛ همسایه؛ شکر؛
ظلم و
ستم ؛ سلامت و گرفتاری؛
غیبت و
سخن چینی ؛
هدیه ؛
سفر و
هجرت ...
توصیف زنان به زیبایی و ظرافت و لطافت؛ نگاه کردن به صورت زیبا و حسن؛
ازدواج با هم طراز؛ ضرب المثل‌های رایج در خصوص زنان؛
خواب ؛
حمام ؛
زندان ؛
ستاره شناسان ؛ نوادر اخبار؛
ریا ؛ وصیت‌های کوتاه؛
دنیا ؛
زهد و
قناعت ؛ موعظه‌های کوتاه...
پاره‌ای از سخنان اشخاص سرشناس در لحظات احتضار، پایان بخش ابواب کتاب است.
فهرست‌هایی که در آخر کتاب ذکر شده است، بر دو قسم است:
الف) فهرست ابواب؛
ب) فهرست‌های عام که به قرار زیر می‌باشد:
۱. فهرست آیات قرآن کریم؛
۲. احادیث
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ؛
۳. ضرب المثل‌ها؛
۴. قافیه‌ها؛
۵. انصاف ابیات (نیم بیت‌ها)؛
۶. رجز؛
۷. اعلام؛
۸. امت‌ها و قبیله‌ها و... ؛
۹. مکان‌ها و شهرها و روزها و جنگ‌ها؛
۱۰ کتب وارده در نص؛
۱۱. مراجع؛
۱۲. فهرست فهرست‌ها.
از آن جا که این اثر، دارای چند نسخه بوده است و این نسخ در مواردی با هم اختلاف داشته‌اند، محقق این اختلافات را در پاروقی‌ها متذکر شده است. هم چنین در پاورقی‌ها، تراجم بعضی از اشخاص که در متن فقط نام آنها ذکر شده، آمده است. در پاورقی‌ها هم چنین بعضی از لغات، شرح و توضیح داده شده است و منابع و شاعر بعضی از اشعار که در متن آمده نیز ذکر گردیده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
