بهار عجم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَهار عَجم،
لغت‌نامه فارسی از جمله تألیفات مشهور هندی قرن دوازدهم، همراه با شواهد ادبی است.
بَهارِ عَجَم، فرهنگ فارسی گردآوردۀ لاله تیک‌چند، متخلص به بهار و مشهور به منشی رای لاله‌تیک چند بهار، شاعر و ادیب سدۀ ۱۲ق/۱۸م
هندوستان. تاریخ آغاز تألیف بهار عجم به درستی معلوم نیست. اما با توجه به اینکه مؤلف مدت ۲۰سال سرگرم نوشتن آن بوده است و از سوی دیگر بر اساس ماده تاریخ«یادگار فقیرحقیربهار»(۱۱۵۲ق)که در پایان کتاب به عنوان سال پایان تألیف ذکر شده است، احتمال می‌رود سال آغاز تألیف ۱۱۳۲ق/۱۷۲۰م باشد.
لاله تیک‌چند بهار ساکن دهلی، و از طبقۀ
کهَتری(کشتری)
هندوان بود و از سوی دربار دهلی عنوان «رای» به او اعطا شده بود. وی از شاگردان
سراج‌الدین آرزو و
شیخ ابوالخیرالله وفایی بود و با فتح
علی حسین گردیزی و
میرتقی‌میر نیز روابط دوستانه‌ای داشت. گفته‌اند که لاله تیک ظاهراً با هدف گردآوری اصطلاحات و واژه‌های فارسی رایج در
ایران، به این سرزمین سفر کرده است. او در ۱۱۸۰ق/۱۷۶۶م در
دهلی درگذشت.
این اثر تألیف لاله تیک چند (پیک چَند یا لالاتیک ) متخلص به بهار، و مشتمل بر حدود ده هزار واژه است
مؤلّف، که خود
شاعر بوده، از
جوانی به تحقیق در لغات فارسی و اصطلاحات و امثال آثار معاصران و گذشتگان پرداخته و در بیست سال آنها را از کتاب‌های مشهور و دیوان‌های شاعران جمع‌آوری کرده و سرانجام در پنجاه و سه سالگی به تألیف بهار عجم پرداخته است. سال تألیف آن را به حساب جُمّل «یادگار فقیر حقیر بهار» برابر با ۱۱۵۲ ذکر می‌کند.
ترتیب لغات در این فرهنگ الفبایی است، و مؤلف حرف اول لغات را «باب» و حرف دوم آنها را «فصل» قرار داده و هر لغت را با متعلقات آن آورده است.
نقل بعضی از واژگانی را که گذشتگان به کار برده اما معاصرانِ او ثبت و ضبط نکرده‌اند، و نیز نقل برخی از واژگان عربی و هندی را که فارسی زبانان در آنها دخل و تصرّف کرده‌اند، از ویژگی‌های کار خود برشمرده است.
به گفته مؤلف، ذکر شواهد متعدّد در مورد برخی از لغات برای تأیید صحتِ معانی آنهاست، نه برای مقصودی دیگر.
فهرست منابع مستند خود را ـ که حدود نود کتاب است ـ در پایان
دیباچه فرهنگ آورده است
از جمله:
تنبیه الغافلینِ سراج الشّعراء، مصطلحات الشّعراء وارسته، رساله مختصر محمدافضل ثابت، رساله مخلص کاشی،
فرهنگ جهانگیری، ملحقات برهان قاطع، شرح میرابوالحسن فراهانی بر قصاید انوری،
فرهنگ رشیدی، سراج اللّغه خانِ آرزو، ترجمه مجالس النفائس امیرعلی‌شیر نوائی، تذکره نصرآبادی، تذکرة الشّعرای میرزا سرخوش، شرح گلستان، شرح
اسکندرنامه و شرح نصاب صبیان
و ده‌ها دیوان شعر فارسی.
این فرهنگ در زمان حیات مؤلّف هفت بار زیرنظر خود او طبع شد
و پس از درگذشت وی در دهلی به نام مصطلحات بهار عجم در ۱۲۶۹/ ۱۸۵۲ به چاپ رسید. در
ربیع الاول ۱۳۱۲/ سپتامبر ۱۸۹۴ نیز، به مباشرت مولوی هادی علی از روی نسخه‌ای به خط مؤلف در لکهنو در دو مجلّد به قطع بزرگ پهن‌تر از رحلی و در ۵۱۲ صفحه طبع شد که تاریخ اتمام طبع مجلد دوم آن، ربیع الاول ۱۳۱۲ ذکر شده و در آغاز هر مجلد، فهرست باب‌ها و فصول فرهنگ آورده شده است. چاپ سومی از آن نیز در ۱۳۳۴/ ۱۹۱۶ در
بمبئی صورت گرفته است
به جز بهار عجم آثار دیگری نیز از وی برجای مانده که از جملۀ آنهاست:
جواهرالحروف،
نوادرالمصادر، ابطال ضرورت
و نیز بهار بوستان در شرح بوستان سعدی که در ۱۹۲۷م در لکهنو به چاپ رسیده است. بهار عجم در پی اهمیت یافتن زبان فارسی به عنوان زبان ادبی و رسمی دربار سلاطین مغولی هند، و احساس ضرورت برای تألیف لغت‌نامه‌ای در شناخت زبان فارسی معیار در سرزمین هند، فراهم آمده است.
فرهنگ بهار عجم از لحاظ جامعیت ترکیبات و اصطلاحات و کنایات و عبارات نادر و غیرمعمول، معانی واژه‌ها و تمایز آنها و به ویژه آوردن شواهد بسیار از شعرای فارسی زبان و نیز از آنجا که مرجع مناسبی برای فرهنگ‌نویسان دوره‌های بعد بوده است، دارای اهمیت بسیار است
این فرهنگ مشتمل است بر حدود ۱۰هزار کنایه، اصطلاح، ضرب‌المثل و واژه‌های مفرد و مرکب فارسی، واژه‌های عربی، ترکی و نیز واژه‌هایی که از زبانهای دیگر وارد زبان فارسی شده است. ترتیب واژه‌ها الفبایی است و این ترتیب از نخستین تا آخرین حرف هر واژه رعایت شده است. حرف نخست، باب، و حرف دوم، فصل نامیده می‌شود و ترکیبات، کنایات و استعارات مربوط به هر واژه به صورت مدخل مستقل بعد از همان واژه نقل شده است
از جمله منابع مورد استفاده در تألیف بهار عجم می‌توان از این آثار یاد کرد: تنبیه‌الغافلینِ سراج‌الدین علی آرزو، رسالۀ مختصر میرمحمدافضل ثابت، و دواوین و فرهنگ‌های متقدمان و متأخران که مؤلف به اشعار و مندرجات آنها استناد کرده، و فهرست آنها را در پایان دیباچۀ کتاب آورده است. مؤلف همچنین در تجدیدنظر مجدد کتاب، مندرجات مصطلحات الشعرای محقق وارسته، رسالۀ مخلص کاشی و رسالۀ دیگری را که نام مؤلف در آن درج نشده، به کتاب خود افزود
که تمام مصطلحات‌الشعرای وارسته در بهار عجم درج شده است.
بهار عجم مأخذ فرهنگ‌هایی همچون
لغت‌نامۀ دهخدا،
آنندراج،
آیین عطا از
ندرت کشمیری و
خزانةاللغات سیدجمیل سهسوانی بوده است و یکی از مراجع محققانی همچون ربوک در ملحقات برهان قاطع، و فولرس در تألیف لغت‌نامۀ او به شمار می‌آید.
این فرهنگ از زمان حیات مؤلف بارها در هند و نیز در ۱۳۸۰ش به کوشش کاظم دزفولیان در تهران به طبع رسیده است. همچنین در ۱۸۵۲م با عنوان مصطلحات بهار عجم و در ۱۸۹۸م در حاشیۀ مصطلحات‌الشعرای وارسته با نام «خلاصۀ بهارعجم» چاپ شده است. یکی از شاگردان لاله تیک‌چند به نام اندرمن گزیده‌ای از این اثر را با عنوان منتخب بهارعجم فراهم آورده است.
(۱) لاله تیک چند بهار، بهارعجم، چاپ مولوی هادی علی، لکهنو ۱۳۳۴/ ۱۹۱۶.
(۲) محمدعلی داعی الاسلام، فرهنگ
نظام، تهران ۱۳۶۲ـ ۱۳۶۴ ش.
(۳) محمد دبیرسیاقی، فرهنگ‌های فارسی و فرهنگ گونه ها، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۴) احمد، ظهورالدین، پاکستان میﮟ فارسی ادب، لاهور، ۱۹۷۷م
(۵)محمدعلی، داعی‌الاسلام، فرهنگ
نظام، حیدرآباددکن، ۱۳۰۵ش
(۶)دانشنامۀ ادب فارسی، به کوشش حسن انوشه، تهران، ۱۳۸۰ش
(۷)حسام‌الدین، راشدی، تذکرۀ شعرای کشمیر، کراچی، ۱۳۴۶ش
(۸)محمد، عبدالله، ادبیات فارسی میﮟ هندوؤن کاحصه، لاهور، ۱۹۶۷م
(۹) محمد، عبدالله، «لغات، زبان دانی و زبان‌آموزی…»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ۱۹۷۲م، ج ۵
(۱۰)شهریار، نقوی، فرهنگ‌نویسی فارسی درهندوپاکستان، تهران، ۱۳۴۱ش
(۱۱)Bankipore
Garcin de Tassy, J., Histoire de la littérature hindouie et hindoustanie, New York, ۱۹۶۸
Ivanow, W.,Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collections of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, ۱۹۲۸;
Rieu, ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, ۱۹۶۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهار عجم»، شماره۲۱۸۸، تاریخ بازیابی ۹۶/۱۱/۳۰. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهار عجم»، تاریخ بازیابی ۹۶/۱۱/۳۰.
