بهاءالدوله حسینی نوربخش
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَهاءُالدّولۀ حُسِیْنیِ نورْبَخْش، یا بهاءالدین‌حسن بن میرقوام‌الدین شاه قاسم نوربخشی رازی، پزشک برجستۀ اواخر
دوره تیموری و اوایل
دوره صفوی بود.
اگر سن وی را هنگام تالیف
خلاصة التجارب در ۹۰۷ق/۱۵۰۱م دست‌کم ۴۰
سال بدانیم، تولدش باید ۸۶۷ق/۱۴۶۳م یا پیش از آن باشد.
نیای او، سیدمحمد
طریقۀ نوربخشی را بنیاد نهاد که ریاست آن بعدها بعدها به قاسم، پدر بهاءالدوله رسید.
بهاءالدوله از
پدر ـ که گویا در پزشکی و داروسازی نیز مهارت داشت ـ همواره با لقب حضرت یاد کرده است.
یکی از برادران بهاءالدوله، ملقب به شاه شمس‌الدین نیز پزشک بوده است. سخن الگود
در مورد تحصیل بهاءالدوله نزد پزشکان ایرانی و هندی در
ری و
هرات شاید براین اساس باشد که بهاءالدوله خود بارها از شیوه‌های درمانی ایرانی و هندی یاد کرده است.
بهاءالدوله پس از سال‌ها فعالیت در زادگاهش ری، در اواخر روزگار
سلطان حسین بایقرا (حک ۸۴۲-۹۱۱ق/۱۴۳۸-۱۵۰۵م) رهسپار
هرات شد و در
خانقاه خواجه افضل‌الدین محمد کرمانی اقامت کرد و مورد لطف و توجه سلطان قرارگرفت. پس از
مرگ وی به ری بازگشت و از آن‌جا راهی
آذربایجان شد و گویا دو سه سالی نیز در خدمت
شاه اسماعیل صفوی (حک ۹۰۷-۹۳۰ق/۱۵۰۱-۱۵۲۴م) بود و چندی بعد درگذشت.
منزوی سال وفات او را ۹۲۶ق یاد کرده است،
اما مآخذ وی معلوم نیست.
برخی از آثار بهاءالدوله عبارتند از:
خلاصةالتجارب فی الطب، در پزشکی و به
زبان فارسی که تالیف آن در۹۰۷ق در
طرشت (یکی از روستاهای ری و از محله‌های تهران کنونی) به پایان رسیده است. بهاءالدوله در آغاز کتاب با استناد به
آیات و احادیث متعدد، هدف از نگارش چنین کتابی را بیان تجاربی می‌داند که دانستنش برای تندرستی سودمند است. این اثر چنان‌که از نامش پیداست، گزارشی از تجربیات بالینی و مشاهدات پزشکی نویسنده است که البته برخی نکات دقیق نظری نیز در آن به چشم می‌خورد. بهره‌گیری وی از نظریات
بقراط،
جالینوس،
ابن‌سینا،
سیداسماعیل،
جرجانی و... نشان‌دهندۀ وسعت مطالعات او در این زمینه است. به نظر الگود، وی نخستین کسی بود که به ذکر و یا شرح درمان پاره‌ای از بیماری‌ها چون سالک، تب یونجه و آتشک پرداخت که برای اروپای آن روزگار تاحدی ناشناخته بود.
خلاصةالتجارب مشتمل بر ۲۸باب است که به شیوۀ مرسوم تالیف کُناش‌های پزشکی دورۀ اسلامی نوشته شده است؛ بدین سان که نخست کلیاتی دربارۀ بهداشت و درمان، بیماری‌هایی که در تمام بدن منتشر می‌شوند، همچون تب‌ها و بیماری‌های پوست و مو و سپس بیماری‌های هریک از اعضای بدن به ترتیب از بالا (بیماری‌های مغزی و روانی) تا بیماری‌های پا و سرانجام، بابی دربارۀ اصطلاحات رایج میان پزشکان آورده است. بهاءالدوله گاه به مناسبت، از مشاهدات تجربی خود (نک: گ۵۲ب، ۱۰۸ب، ۱۲۴ب، ۱۳۰آ، ۱۴۱آ، ۱۷۸آ، ۲۱۶آ)، و گاه از داروهایی که ساختۀ خود او یا پزشکان دیگر است، با عناوینی چون «مخترعات مصنف»، «مخترعات اهل هند» و حتی حکمای فرهنگ و... یاد می‌کنند (گ۲۶۹آ، ۲۷۰آ، ۲۷۳آ، جم).
از خلاصةالتجارب نسخه‌های متعددی در
ایران و خارج وجود دارد.
این کتاب چند بار با عنوان نادرست مجربات حکیم علوی‌خان چاپ سنگی شده‌است
هدیةالخیر یا هدایت‌الخیر، در شرح ۴۰ حدیث از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). از این کتاب نسخه‌هایی موجود است.
اثری با عنوان
وبا و
طاعون نیز در احتراز از مرض وبا و طاعون به وی منسوب است.
(۱) آقابزرگ، الذّريعة إلى تصانيف الشّيعة.
(۲) بهاءالدولۀحسینی، حسن، خلاصةالتجارب، نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکز، شم ۱۵۲۷.
(۳) حاجی خلیفه، کشف الظنون.
(۴) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، تهران، ۱۳۳۳ش.
(۵) دانش‌پژوه، محمدتقی، «فهرست کتابخانۀ سازمان لغت نامۀ دهخدا»، نشریۀ کتابخانۀمرکزی دانشگاه تهران، نسخه‌های خطی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۶) مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۷) معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق‌الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۵ش.
(۸) منزوی، خطی؛ منزوی، خطی مشترک؛
(۹) منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۱۰) نجم‌آبادی، محمود، فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۱۱) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۲) Elgood، C، A Medical History of Persia، Amsterdam، ۱۹۵۱.
(۱۳) Storey، CA، Persian Literature، London، ۱۹۷۱.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاءالدوله حسینی نوربخش»، شماره۵۱۹۹.
