بند
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَنْد، نوعی کلام منثور و آهنگین که از سده ۱۱ ق در
ادب عربی پدید آمد.
این کلمه در نخستین سده‌های اسلامی در معانی گوناگون و حتی ترکیب‌های متعدد (دستبند = نوعی بازی و
رقص؛ شکاربند و...، نک: ه د، ابونواس) معرب شد، تا اینکه حدود ۳۰۰ سال پیش در
عراق، بر نوعی
شعر منثور اطلاق گردید.
همه این معانی لغوی و اصطلاحی را دجیلی در کتاب البند خود گرد آورده، و چگونگی پیدایش و تاریخچه آن نوع شعر منثور را به تفصیل شرح داده است. بروز این اصطلاح را وجود کلمه بند در لهجه سرزمین عراق به آسانی توجیه می‌کند. بند تقریباً در تمام معانی
فارسی آن در عراق حتی به عنوان اصطلاح زورخانه تا در ترکیب جالب «خوشبند» (ترفند، حیله‌گری) معروف است.
معانی مختلف بند این‌هاست: پرچم یا بیرق بزرگ؛ محل اتصال دو چیز؛ سدّ و آبگیر؛ بخشی از یک کتاب؛
حیله و
فریب؛ ریسمان و گره؛ دلبستگی و...؛ و در اصطلاح نوعی کلام موزون خارج از قواعد مستعمل شعر تقلیدی که وزن و معنی دو رکن اصلی آن را تشکیل می‌دهد و در حقیقت حلقه‌ای است میان
نظم و
نثر (شعر منثور)
هیچ‌یک از پژوهشگران در فارسی بودن این کلمه تردید ندارند، اما نمی‌دانیم پیشینه این نوع ادبی به چه روزگاری باز می‌گردد. برخی به استناد نمونه‌ای از بند در آثار
ابن درید (د ۳۲۱ق/۹۳۳م)، سابقه این
واژه را به پیش از سده ۴ق رسانیده‌اند و بعضی پای فراتر نهاده، وزن بند را در
آیات قرآنی نیز جست‌وجو کرده‌اند. اما هیچ‌کدام از این نمونه‌ها با «بند» به مفهوم مورد بحث مناسبتی ندارد.
ظهور این نوع ادبی در ادبیات عرب، پیشینه درازی ندارد و خاستگاه آن را هم منحصراً عراق دانسته‌اند.
دجیلی نخستین بندسرای عراق را
معتوق بن شهاب موسوی (۱۰۲۵-۱۰۸۷ق/۱۶۱۶-۱۶۷۶م)، و
نجف را مهد این نوع ادبی معرفی کرده است.
در باب وزن‌ِ بند اختلاف است. دجیلی بند را از بحر هزج و تکرار ۴ مفاعیلن در هر
بیت دانسته است. همین امر سبب شده است تا به وجود «سبب»، یا «وتدی» زائد، در ابتدای هر بند قائل گردد.
شفیعی کدکنی پس از نقد و بررسی‌ِ تقطیع دجیلی و نازک الملائکه، وزن مذکور را به فاعلاتن و فَعِلاتن اصلاح کرده است.
شباهت صوری بند به شعر آزاد در
ادب عرب سبب شده است تا برخی بند را به دلیل عدم رعایت تساوی ارکان و افاعیل، نزدیک‌ترین صورت شعر عربی به شعر آزاد برشمارند.
اما در حقیقت ویژگی‌هایی که برای شعر آزاد یاد کرده‌اند، همانا به بند یا بحر طویل عامیانه فارسی تعلق دارد که به دلخواه سراینده شمار ارکان و افاعیل عروضی بلند یا کوتاه شده، به صورت افقی و تمام سطر نوشته می‌شود. شفیعی کدکنی
نیز به صراحت بحر طویل فارسی یا بند عربی را یک تجربه عروضی دانسته است که عامه اهل ذوق بدان عنایت داشته، و بیش‌تر بزرگان و
ادیبان آن را وانهاده‌اند. وی معتقد است که بدون شک «بند» به تقلید از «بحر طویل فارسی» سروده شد و شاعران عراق، به‌ویژه نجف به سبب هم‌جواری و برخوردهای نزدیک با شاعران
ایران به این نوع ادبی گرایش داشته‌اند. (ه د، بحر طویل)
بدیهی است که علاوه بر عامه اهل ذوق، گروهی از ادیبان و ادب‌شناسان نیز بدین فن رو می‌آوردند و دانش‌های فنی خود در صنعت و عروض را در این‌باره نادیده می‌گرفته‌اند.
زیرا رهایی از چنگال عروض و قافیه، فضاها و مضامین بسیار گسترده درون اجتماع، ضرب آهنگ دل‌نشین، بی‌تکلفی و از همه مهم‌تر اقبال عموم مردم، موجب عنایت شاعران سنتی به این‌گونه هنرها می‌گردید.
با اینکه بند به موضوعات گوناگونی همچون
مدح،
هجا،
رثا و... پرداخته، اما به سبب عامه‌پسند بودن، به دیگر مباحث اجتماعی، به‌ویژه اهداف دینی، مجالس ذکر، و مسائل سیاسی و حتی طنز و فکاهی نیز راه یافته است.
پس از معتوق بن شهاب موسوی، بند در سده ۱۳ق با آثار
ابن خلفه (د ۱۲۴۷ق/۱۸۳۱م) به اوج خود رسید.
(۱) ابن اثیر، مبارک، النهایه، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
(۲) ابن منظور، لسان.
(۳) تفضلی، احمد،
واژه
نامه مینوی خرد، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۴) جوهری، اسماعیل، صحاح، به کوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۵) حنفی بغدادی، جلال، معجم اللغه العامیه البغدادیه، بغداد، ۱۹۷۸م.
(۶) خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۹ق.
(۷) دجیلی، عبدالکریم، البند فی الادب العربی تاریخه و نصوصه، بغداد، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.
(۸) رافعی، مصطفی صادق، تاریخ آداب العرب، بیروت، دارالکتاب العربی.
(۹) شفیعی کدکنی، محمدرضا، موسیقی شعر، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۱۰) نازک الملائکه، قضایا الشعر المعاصر، بیروت، دارالاداب.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بند»، شماره۵۰۹۷.
