بلوغ المرام بالرحلة الی بیت الله الحرام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این مقاله درباره کتاب بلوغ المرام است، که سفرنامه
حج، نوشته عبدالمجید بن علی زبادی مرادی (م. ۱۱۶۳ق.) می‌باشد.
کتاب بلوغ المرام بالرحلة الی بیت الله الحرام گزارش سفر
حج از شهر فاس در
مراکش کنونی است که بیش از یک سال و نیم از
رجب سال ۱۱۵۸ق.
تا اواخر
ذی قعده ۱۱۵۹ق.
به درازا انجامید. نویسنده همراه گزارش حج و
زیارت مکه و
مدینه، شرحی مفصل از دیدار خود از مناطق مسیر حج مراکش و مناطق شمال و غرب
افریقا به دست داده است. معرفی مجموعه بقاع
بقیع و گزارش‌های مفصل از منازل و مناطق راه حج غرب جهان
اسلام در سده دوازدهم ق. از وجوه اهمیت این سفرنامه است. راه حج مردم فاس در بخشی با راه مصریان و بعضی از دیگر
مسلمانان شمال آفریقا مشترک بوده و سفرنامه حاضر راه حج آن‌ها را نیز معرفی و گزارش‌هایی از شهرهای مناطق شمالی آفریقا مانند
طرابلس و
قاهره ارائه کرده است. افزون بر دیده‌های نویسنده، برخی آگاهی‌ها از منابعی مانند سفرنامه عیاشی، رحله
ابن جبیر و شفاء الغرام فاسی نیز در این سفرنامه آمده است.
ابومحمد عبدالمجید بن علی منالی زبادی حسنی ادریسی، ملقب به مرادی، ادیب و
فقیه مالکی، از شرفای (
سادات) فاس
و چنان که خود در سلسله نسبش یاد کرده، از فرزندان
امام حسن علیه‌السّلام است.
نسبت «منالی» به مناله از روستاهای سوس در فاس اشاره دارد.
قصاید موجود در سفرنامه، حاکی از دلبستگی نویسنده به
اهل بیت: به ویژه
حضرت فاطمه است.
نیز اشارات عرفانی و اخلاقی و توجه به
صوفیه در جای جای کتاب، نشان از دلبستگی‌های صوفیانه او دارد. مرادی
اجازه روایت برخی کتب دینی را که دانشوران دینی برایش صادر کرده‌اند، در سفرنامه آورده است.
دلبستگی وی به زیارت مکان‌ها و مزارهای مقدس و
تبرک جستن از آن‌ها در سراسر سفرنامه مشهود است و مطالب بسیاری را به آن اختصاص داده است.
او اثری دیگر با عنوان اتحاف المسکین الناسک ببیان المراحل و المناسک تالیف کرده که قصیده‌ای مشتمل بر مراحل، مناسک و راه‌های حج است و در سفرنامه حاضر به آن ارجاع داده است.
جز این، آثاری دیگر در شعر و ادب به او نسبت داده‌اند.
گزارش سفر رفت با بیرون آمدن از فاس آغاز شده و مرادی به ترتیب منازل، مناطق و شهرهای میان راه، مانند طرابلس، قاهره و بندر عقبه را تا مکه و سپس مدینه برشمرده
و در سفر بازگشت نیز همین مسیر را گزارش کرده است.
امکانات میان راه‌ها مانند کاروانسراها، قلعه‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها و فاصله میان منازل و شهرها که با مقیاس زمانی بیان شده، از موضوعات سفرنامه است.
از گزارش‌های کتاب بر می‌آید که راه غرب
جهان اسلام در قیاس با راه مناطق شرق مانند
عراق و
حجاز امنیت بیشتر داشته است. البته برخی گزارش‌ها نگرانی‌های نویسنده را از ناامنی راه‌ها نشان می‌دهد. برای نمونه در شرح گذر از گردنه آیله، نزدیک بندر عقبه در
اردن کنونی، از این که ممکن است در گردنه با حمله اعراب بادیه نشین روبه رو شوند و راه گریز نداشته باشند، اظهار نگرانی کرده است.
وضعیت اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، مذهبی و فرهنگی مناطق و شهرهای گوناگون در سفرنامه وصف شده و نویسنده از
آب و هوا، قبایل و طوایف، بندرها و روستاها و مکان‌های تاریخی و مذهبی مانند
مساجد و مزار اولیا و دانشوران سخن گفته است. آثار باستانی میان راه، توجه او را برانگیخته و نویسنده مطالبی را به آن‌ها اختصاص داده است؛ از جمله مقابر
قوم شعیب.
او گاه کمیت آثار باستانی مناطق و منازل را با یکدیگر مقایسه کرده است.
شیوه مقایسه در دیگر گزارش‌های سفرنامه نیز دیده می‌شود، مانند مقایسه قلعه‌هایی که نویسنده میان راه دیده است.
مباحثی گسترده از کتاب به ملاقات‌های مرادی با دانشوران و عرفای شهرهای میان راه اختصاص یافته است.
وی بدین مناسبت از
مشایخ صوفیه و سلسله‌های آن‌ها یاد و برخی فرقه‌های
تصوف را معرفی نموده است.
مرادی روز سه شنبه چهارم
ذی حجه ۱۱۵۸ق. وارد
مکه شد.
گزارش‌های او درباره مکه، در قیاس با حجم کتاب، موجز است. او بخش مربوط به مکه را با سخنی درباره استحباب دعای «اللهم صل علی محمد و آل محمد؛ اللهم اغفر لی ذنوبی....» آغاز و بیان کرده که این
دعا برای ورود به هر مسجدی
مستحب است. وی هنگام یاد کرد جماعت‌های
مسجدالحرام گفته است: به وقت
نماز، با پیروان هر مذهبی که زودتر جماعت برپا می‌کردند، همراه می‌شدم.
مرادی نام‌های مکه را برشمرده و باور دارد که مکه نخستین شهر
زمین است و به سبب تولد و
بعثت پیامبر(ص) که سرچشمه هستی است، به
ام القری ملقب شده است.
بخشی از گزارش‌های مکه مربوط به زیارت مکان‌های مقدس است؛ مانند
قبرستان معلات و مزار
حضرت خدیجه که به گزارش مرادی، در آن هنگام گنبد و بارگاه داشته و مردم به زیارتش می‌رفته‌اند.
مساحت بناها و وصف ساخت
کعبه به دست
ابراهیم علیه‌السّلام ،
حجرالاسود،
چاه زمزم ، سقایت
عبدالمطلب و بنی
عبدمناف و برخی حکمت‌های
مناسک حج از موضوعات این بخش است.
گزارش از دیگر کاروان‌ها همچون ورود آن‌ها به مکه، از موضوعات مورد علاقه مرادی بوده است.
مرادی پنجم
محرم سال ۱۱۵۹ق. به
مدینه رسیده است.
او در بخش مربوط به این شهر، از مشاهد و مقابر بزرگان دینی و صحابه در
بقیع سخن گفته و از کتاب
تحقیق النصره بتلخیص معالم دار الهجرة نوشته
زین الدین مراغی (م.
۸۱۶ق.) نقل نموده که دعا در بقیع مستجاب است. وی به گزارش از مراغی آورده است: «در آن جا بنایی با گنبدی بلند است و
عباس بن عبدالمطلب،
حسن بن علی و مادرش
فاطمه،
زین العابدین،
محمد باقر و
جعفر صادق در آن دفن شده‌اند.»
او به تفصیل از فضیلت بقیع و مشاهد آن همراه با نقل احادیث سخن گفته
و
قبر منسوب به حضرت فاطمه را هم
زیارت کرده است.
وی مدینه را از آن رو که وطن
ایمان است، وطن همه
مؤمنان می‌خواند.
او حدود یک ماه در مدینه مانده است.
مرادی هنگام بازگشت به وطن، از قاهره گذشته و مدفن آل البیت: از جمله قبر منسوب به
زینب بنت علی، بارگاه
نفیسه بنت حسن بن زید عروس امام صادق علیه‌السّلام و ضریح
راس الحسین علیه‌السّلام را زیارت و حادثه
عاشورا را گزارش و به اختلاف نظرها درباره مکان دفن سر و بدن مبارک
امام حسین علیه‌السّلام اشاره کرده است.
در بخش‌های پایانی کتاب، در مبحث ویژه قاهره، نویسنده آگاهی‌هایی عمرانی، جمعیتی و فرهنگی از این شهر آورده و مذاهب رایج شهر را برشمرده و از
زیدیه و وهابیه با عنوان «مذاهب باطل» یاد نموده و تصریح کرده که این مذاهب در آن سرزمین رواج ندارند.
بلوغ المرام با مقدمه و تصحیح محمد زینهم در دار الثقافیة للنشر به سال ۱۴۲۷ق./۲۰۰۶م. در قاهره با ۴۵۶ صفحه در قطع وزیری به چاپ رسیده است.
الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ معجم المؤلفین: عمر کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مکتبة المثنی.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «بلوغ المرام بالرحلة الی بیت الله الحرام».
