• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بلد الحرام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: مکه.

بلد الحرام از نام‌های مکه است که به سبب وجود پاره‌ای ممنوعیت‌های شرعی و احترام و قداستی که دارد، بر آن نهاده شده است. طبق روایات و گزارشات تاریخی، دیدگاه‌های مختلفی درباره پیشینه حرمت و قداست بلد الحرام ذکر شده است، از جمله: آغاز حرمت آن از روزگار پیامبری حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام)، از هنگام آفرینش آسمان‌ها و زمین، از هنگام آفرینش جهان. وضع احکامی برای مکه، دستور قرآن به مؤمنان درباره پیشگیری از ورود مشرکان به حرم، بیانگر حرمت و قداست آن بوده و از این رو، سبب امنیت بلد الحرام شده است. باور مسلمانان به حرمت و قداست مکه سبب اهتمام آنها به حفظ آن شده است. با وجود این همه شواهد بر حرمت حرم، منابع تاریخ مکه نمونه‌هایی از نبرد و خونریزی در محدوده حرم را گزارش کرده‌اند که موجب هتک حرمت آن شده است؛ از جمله: وقوع نبرد میان جزارین و حناطین در روز ترویه، حمله قرمطیان به مکه، نبرد میان ترکی بلماز و اسماعیل بیک. مشهور مفسران حرمت مکه را به سبب حرمت کعبه دانسته‌اند؛ اما برخی مفسران شیعه با توجه به آیاتی از سوره بلد حرمت آن را به پاس انسان کامل می‌دانند. کتاب‌هایی درباره تاریخ مکه با عنوان‌های گوناگون نگاشته شده که «بلد الحرام» بخشی از نام آن‌ها است.



بلد الحرام ترکیبی وصفی و مرکب از دو واژه «بلد» و «حرام» است. «بلد» که جمع آن «بُلدان» است، بر شهر به اعتبار محدود بودن از چند طرف و نیز آباد و مسکونی بودنش اطلاق می‌شود. «حرام» در برابر حلال و به معنای ممنوع است و به چیزی گفته می‌شود که هتک آن ممنوع و احترامش لازم باشد.


در متون قرآنی و روایی، برخی مکان‌های مربوط به مکه و نیز بعضی زمان‌ها با واژه «الحرام» وصف شده‌اند: «المسجد الحرام»، «المشعر الحرام»، «البیت الحرام» و «الشهر الحرام».


«بلد الحرام» از نام‌های مکه است که به سبب وجود پاره‌ای ممنوعیت‌های شرعی و احترام و قداستی که دارد، بر آن نهاده شده است. این ترکیب در قرآن کریم به کار نرفته؛ ولی عبارتی در آیه ۹۱ سوره نمل نشان می‌دهد که خداوند شهر مکه را حرمت و قداست بخشیده است: «اِنَّما اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها در سخن برخی مفسران، بلد الحرام از مصداق‌های «حُرُمات» در آیه «وَمَن یُعَظِّم حُرُماتِ اللهِ» شمرده شده که پاس‌داشت آن لازم است. تعبیر «بلد الحرام» در پاره‌ای از ادعیه و روایت‌ها به کار رفته است؛ همچون: «اللَّهُمَّ... رَبَّ البَلَدِ الحَرامِ»، «یا ربَّ البَلَدِ الحَرام


طبق روایات و گزارشات تاریخی، دیدگاه‌های مختلفی دباره پیشینه حرمت و قداست بلد الحرام مطرح شده است که اکنون به آن می‌پردازیم:

۴.۱ - پیش از اسلام

اعراب جاهلی کعبه را خانه بتان و جایی محترم می‌شمردند و انجام گناه را در آن جایز نمی‌دانستند. نیز مکه را که کنار کعبه قرار داشت، بلد الحرام و دارای حرمت و قداست می‌دانستند. پاره‌ای سنت‌های آن دوره، مانند ممنوعیت تعرض به جنایتکار پناهنده به حرم تا هنگام بیرون آمدن از آن، وقوع مهم‌ترین جنگ‌های جاهلی مشهور به «فِجار» بیرون از حرم مکه و نزدیک بازار عکاظ، پیمان حلف الفضول و تعهد بزرگان قریش برای دفاع از حق مظلومان در مکه و نیز تعبیر «الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها» در آیه‌ای مکی و خطاب به مشرکان عرب، مؤیدی بر اعتقاد به حرمت مکه و کوشش برای حفظ آن، دست کم‌ اندکی پیش از ظهور اسلام، به شمار می‌آید. این حرمت و قداست با تغییر در نگرش مشرکانه اعراب و بر پایه نگاهی توحیدی: «... ربّ... حَرَّمَهَا» و نیز تغییراتی در گونه‌های آن به اسلام و سنت اسلامی انتقال یافت.

۴.۲ - دوران نبوت حضرت ابراهیم

شواهدی دیگر حکایت دارند که حرمت مکه پیشینه‌ای بس کهن‌تر داشته است. در روایتی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آغاز حرمت مکه را از روزگار پیامبری ابراهیم (علیه‌السّلام) دانسته است.

۴.۳ - هنگام آفرینش آسمان‌ها و زمین

بر پایه روایتی دیگر، او در روز فتح مکه تاکید کرد که خداوند مکه را از هنگام آفرینش آسمان‌ها و زمین حرمت بخشیده است.
[۵۵] حنبل، احمد، مسند احمد، ج۴، ص۳۲.
بر پایه دعای ابراهیم (علیه‌السّلام) برای سکونت خانواده‌اش در سرزمینی بیابانی کنار بیت الله الحرام «رَبَّنا اِنِّی اَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّم»، کعبه و به تبع آن مکه پیش از دعای ابراهیم (علیه‌السّلام) حرمت داشته‌اند. در جمع‌بندی روایت‌های یاد شده، برخی بر این باورند که مکه از آغاز آفرینش نزد مردم دارای احترام بوده و از زمان ابراهیم (علیه‌السّلام) قوانینی برای آن وضع شد که پاره‌ای امور را در آن ممنوع کرد. برخی نیز تحریم را از هنگام آفرینش جهان می‌دانند؛ ولی بیان حکم و یا مکلف شدن مردم به آن را به زمان ابراهیم (علیه‌السّلام) نسبت می‌دهند. دیدگاهی دیگر، تحریم دوم را تاکیدی بر اولی می‌داند.


عموم فقیهان بر پایه روایت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز فتح مکه، ممنوعیت گریزاندن صید، بریدن و کندن گیاهان و برداشتن لُقَطه (اشیای پیدا شده) را از احکام مربوط به حرمت مکه شمرده‌اند. مواردی دیگر مانند افزایش دیه قتل و جَرح در مکه و حرمت جنگیدن در آن نیز با تاثیر از حرمت و قداست مکه تشریع شده‌اند.

۵.۱ - قرآن و حفظ حرمت مکه

افزون بر موارد فوق، دستور قرآن به مؤمنان درباره پیشگیری از ورود مشرکان به حرم به سبب نجاست آن‌ها از سال نهم ق به بعد را می‌توان در جهت حفظ حرمت مکه به شمار آورد.

۵.۲ - حرمت مکه سبب امنیت آن

حرمت حاصل از احکام و ممنوعیت‌های یاد شده، به امنیت مکه از جهت تشریعی انجامیده و گویا به همین سبب، برخی حرمت مکه را به معنای امنیت آن دانسته‌اند. افزون بر فتوای فقیهان، گزارش‌های گوناگون از دوران پس از اسلام، گویای باور مسلمانان به حرمت و قداست مکه و اهتمام آن‌ها به حفظ آن است. نشانه‌گذاری محدوده حرم که از زمان ابراهیم (علیه‌السّلام) آغاز شده بود و در دوره اسلامی استمرار یافت، بیرون آمدن حسین بن علی (علیه‌السّلام) از مکه از بیم هتک حرمت حرم،
[۹۰] فاكهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۶۵.
[۹۲] ابن شهرآشوب، رشیدالدین، المناقب، ج۳، ص۲۱۱.
کراهت داشتن برخی افراد از بالا بردن صدا در مکه و با پای پیاده در آن قدم نهادن از این جمله‌اند. رواج شماری از روایات نیز فارغ از درستی اسناد، در همین جهت قابل تحلیل است؛ مانند این که هنگام طوفان نوح، ماهیان بزرگ از خوردن ماهیان کوچک در محدوده حرم خودداری می‌کردند. افزون بر این، در برخی روایت‌ها به بزرگداشت مکه از سوی دیگر مردم و امت‌های پیش از اسلام همچون حواریون اشاره شده است.

۵.۳ - هتک حرمت به محدوده حرم

با وجود این همه شواهد بر حرمت حرم، منابع تاریخ مکه نمونه‌هایی از نبرد و خونریزی در محدوده حرم را گزارش کرده‌اند که موجب هتک حرمت آن شده است؛ از جمله: وقوع نبرد میان جزارین و حناطین در روز ترویه سال ۲۶۲ق تا جایی که مردم بیم داشتند که حج آن سال باطل شود،
[۹۸] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۳۳۸.
حمله قرمطیان به مکه و کشتار ۱۷۰۰ تن در مسجدالحرام و حدود ۳۰ هزار تن در پیرامون آن همراه ربودن گوهرهای گنجینه کعبه و نیز برکندن حجرالاسود و انتقال آن به بحرین در فاصله سال‌های ۳۱۷ق-۳۳۹ق،
[۱۰۰] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۲۶۱-۲۶۳.
نبرد میان ترکی بلماز و اسماعیل بیک از امیران محمدعلی پاشا به سال ۱۲۴۰ق و ویرانی برخی دکان‌ها در مَسعی ؛ درگیری به سال ۱۲۷۲ق و جاری شدن خون در خیابان‌های مکه.


مشهور مفسران حرمت مکه را به سبب حرمت کعبه دانسته‌اند. با وجود این، برخی مفسران شیعه به پشتوانه آیات مکی «لا اُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ• وَ اَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ» که در آن از قسم به مکه و حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این شهر یاد شده است، حرمت مکه را به پاس انسان کامل می‌دانند.
[۱۰۷] جوادی آملی، عبدالله، صهبای حج، ص۱۶۸-۱۶۹.



روایت‌های تطبیق بلد الحرام بر اهل بیت (علیهم‌السّلام) و تاویل بلد الحرام به انسان کامل در کلام عارفان با این آموزه همراهی می‌کنند؛ به مدینه نیز «حرم» می‌گویند و به مجموع مکه و مدینه «حرمین» اطلاق می‌شود. با وجود این، ترکیب «بلد الحرام» درباره مدینه به کار نرفته است. اطلاق حرم بر مدینه، گویا بر پایه روایاتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که حرم گردانیدن مکه را به ابراهیم (علیه‌السّلام) و مدینه را به خود نسبت داده و همراه دعا برای برکت و رونق یافتن مدینه، کارهایی مانند کندن گیاهان، صید، ریختن خون و حمل سلاح را در آن ممنوع شمرد.


کتاب‌هایی درباره تاریخ مکه با عنوان‌های گوناگون نگاشته شده که «بلد الحرام» بخشی از نام آن‌ها است: از جمله: شفاء الغرام باخبار البلد الحرام تقی‌الدین فاسی (م،۸۳۲ق)، خلاصه‌ای از کتاب یاد شده با عنوان تحفة الکرام باخبار البلد الحرام از همان نویسنده که با عنوان تحصیل المرام من تاریخ البلد الحرام نیز شناخته می‌شود، هادی ذوی الافهام الی تاریخ البلد الحرام که خلاصه‌ای است به قلم نویسنده یاد شده از تحفة الکرام، غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام نوشته عبدالعزیز بن فهد‌ هاشمی (م،۹۲۲قالاعلام باعلام بلد الله الحرام نوشته محمد بن احمد مکی (م. ۱۰۴۹ق) که در مجلد پنجم فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف العامه موصل از آن یاد شده است، نفائس الاکرام فی فتوح بلد الله الحرام از مرزوقی (بعد از ۱۰۶۰ق) که در جزء سوم فهرست مخطوطات مکتبة رفاعة رافع الطهطاوی به آن اشاره شده است، افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام از عبدالله غازی (م. ۱۳۶۵ق).


(۱) اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م،۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
(۲) اخبار مکه، الازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش ابن دهیش، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
(۳) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۴) الاستذکار، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق)، به کوشش سالم عطا و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.
(۵) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۶) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۷) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۸) تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ (م،۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق.
(۹) التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
(۱۰) ترتیب اصلاح المنطق، ابن السکیت (م،۲۴۴ق)، به کوشش بکایی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
(۱۱) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م،۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
(۱۲) تهذیب الاحکام، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۳) جامع البیان، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
(۱۴) جوامع الجامع، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
(۱۵) جواهر الکلام، النجفی (م،۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۶) الدر المنثور، السیوطی (م،۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
(۱۷) روض الجنان، ابوالفتوح رازی (م،۵۵۴ق)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
(۱۸) زبدة البیان، المقدس الاردبیلی (م،۹۹۳ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
(۱۹) سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م،۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۲۰) السنن الکبری، البیهقی (م،۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
(۲۱) شرح الاسماء الحسنی، هادی السبزواری (م،۱۲۸۹ق)، قم، مکتبة بصیرتی، چاپ سنگی.
(۲۲) شفاء الغرام، محمد الفاسی (م،۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۲۳) الصحاح، الجوهری (م،۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
(۲۴) صحیح البخاری، البخاری (م،۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
(۲۵) صحیح مسلم، مسلم (م،۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
(۲۶) صهبای حج، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
(۲۷) العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد الفاسی (م،۸۳۲ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۲۸) عمدة القاری، العینی (م،۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۲۹) العین، خلیل (م،۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۳۰) فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
(۳۱) فتح القدیر، الشوکانی (م،۱۲۵۰ق)، بیروت، دار المعرفه.
(۳۲) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۳۳) کامل الزیارات، ابن قولویه القمی (م،۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
(۳۴) الکشاف، الزمخشری (م،۵۳۸ق)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
(۳۵) کنز الدقائق، المشهدی (م،۱۱۲۵ق)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۳۶) لباب التاویل فی معانی التنزیل (تفسیر خازن)، علی بن محمد البغدادی (م،۷۴۱ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۳۷) المبسوط، السرخسی (م،۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۳۸) مجمع البحرین، الطریحی (م،۱۰۸۵ق)، به کوشش حسینی، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۳۹) مجمع البیان، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
(۴۰) مجموع الفتاوی، ابن تیمیه (م،۷۲۸ق)، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار الکتاب العربی.
(۴۱) المجموع شرح المهذب، النووی (م،۶۷۶ق)، دار الفکر.
(۴۲) المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیشابوری (م،۴۰۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۴۳) مسند احمد، احمد بن حنبل (م،۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
(۴۴) المصباح، الکفعمی (م،۹۰۵ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
(۴۵) المصنّف، ابن ابی‌شیبه (م،۲۳۵ق)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
(۴۶) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۴۷) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م،۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق.
(۴۸) مفردات، الراغب (م،۴۲۵ق)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
(۴۹) المفصل، جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۲ق.
(۵۰) مکاتیب الرسول، احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق.
(۵۱) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۵۲) مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب (م،۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
(۵۳) المنمق، ابن حبیب (م،۲۴۵ق)، به‌ کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم ‌الکتب، ۱۴۰۵ق.
(۵۴) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.


۱. قیومی مقری، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ص۳۶، محقق:یوسف شیخ محمد، المکتبة العصریّة.    
۲. طریحی نجفی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۱۱۲، «بلد».    
۳. مصطفوی، حسن‌، التحقیق، ج۱، ص۳۲۸، «بلد.»، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.    
۴. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۳، ص۲۲۳، مؤسسة دار الهجرة.    
۵. معجم مقاییس اللغه، ج۲، ص۴۵، المحقق:عبد السلام محمد هارون، دار الفکر.    
۶. جوهری، ابونصر، الصحاح، ج۵، ص۱۸۹۶، «حرم»، دار العلم للملایین.    
۷. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات، ص۲۲۹، دار القلم، الدار الشامیة.    
۸. قیومی مقری، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ص۷۲، محقق:یوسف الشیخ محمد، المکتبة العصریّة.    
۹. طریحی نجفی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۶، ص۳۴، «حرم»، المحقق:سید احمد حسینی، انتشارات مرتضوی.    
۱۰. قیومی مقری، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ص۷۲، محقق:یوسف شیخ محمد، المکتبة العصریّة.    
۱۱. مصطفوی، حسن‌، التحقیق، ج۲، ص۲۰۵، «حرم»، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.    
۱۲. ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۱۸، ص۱۴، مؤسسة الرسالة.    
۱۳. صدوق، محمد بن علی‌، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۲۸.    
۱۴. بقره/سوره۲، آیه۱۴۴.    
۱۵. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۰۷، دار الکتب الإسلامیة.    
۱۶. بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۱۰، دار الکتب العلمیه.    
۱۷. بقره/سوره۲، آیه۱۹۸.    
۱۸. صدوق، محمد بن علی‌، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۵۴۶.    
۱۹. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، المستدرک، ج۴، ص۲۸۸، دار الکتب العلمیه.    
۲۰. مائده/سوره۵، آیه۲.    
۲۱. بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۹، ص۲۱، دار الکتب العلمیه.    
۲۲. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۸۰، مؤسسة آل البیت علیهم السلام.    
۲۳. بقره/سوره۲، آیه۱۹۴.    
۲۴. حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۴۴، دار احیاء التراث العربی.    
۲۵. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۱، ص۶۵، دار الکتب المصریة.    
۲۶. عینی، بدرالدین، عمدة القاری، ج۹، ص۲۱۴، دار احیاء التراث العربی.    
۲۷. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۷، ص۴۱۰-۴۱۱، مؤسسه اعلمی للمطبوعات.    
۲۸. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۱، ص۷۲، دار الکتب المصریة.    
۲۹. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۷، ص۴۱۱، مؤسسه اعلمی للمطبوعات.    
۳۰. نمل/سوره۲۷، آیه۹۱.    
۳۱. حج/سوره۲۲، آیه۳۰.    
۳۲. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۶، ص۵۳۴.    
۳۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۷، ص۱۴۷، مؤسسه اعلمی للمطبوعات.    
۳۴. محقق مقدّس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان، ص۲۲۸-۲۲۹، المکتبة المرتضویة لإحیاء آثار الجعفریه.    
۳۵. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۵۲۶، دار الکتب اسلامیه.    
۳۶. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، ص۵۴، محقق / مصحح:امینی، عبدالحسین‌، دار المرتضویه.    
۳۷. طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، ج۳، ص۸۳، دار الکتب الإسلامیة.    
۳۸. کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، ص۲۴۹، دار الرضی.    
۳۹. بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۸، ص۲۱۶، دار الکتب العلمیه.    
۴۰. علی، جواد، المفصل، ج۷، ص۱۱۸.    
۴۱. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۲، ص۲۷۱، دار الفکر.    
۴۲. شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، ج۱، ص۴۱۵، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب.    
۴۳. صباغ، محمّد بن احمد، تحصیل المرام، ص۵۶۱، مکتبه اسدی للنشر و التوزیع.    
۴۴. نک:بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق، ص۱۶۰-۱۸۲.    
۴۵. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵.    
۴۶. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷-۱۸.    
۴۷. علی، جواد، المفصل، ج۷، ص۱۱۸.    
۴۸. نمل/سوره۲۷، آیه۹۱.    
۴۹. نمل/سوره۲۷، آیه۹۱.    
۵۰. سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۲، ص۲۷۲، دار الفکر.    
۵۱. صباغ، محمّد بن احمد، تحصیل المرام، ص۵۶۱، مکتبه اسدی للنشر و التوزیع.    
۵۲. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۳، ص۶۷، دار طوق النجاه.    
۵۳. قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۹۱، دار احیاء التراث العربی.    
۵۴. بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۳۲۲، دار الکتب العلمیه.    
۵۵. حنبل، احمد، مسند احمد، ج۴، ص۳۲.
۵۶. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۲۱، دار اندلس للنشر.    
۵۷. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۲۳، دار اندلس للنشر.    
۵۸. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۲۴، دار اندلس للنشر.    
۵۹. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۲۶، دار اندلس للنشر.    
۶۰. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۵۳، دار طوق النجاه.    
۶۱. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
۶۲. نک:طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۶، ص۸۴-۸۵، مؤسسه اعلمی للمطبوعات.    
۶۳. علی، جواد، المفصل، ج۷، ص۱۱۸.    
۶۴. رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۴، ص۴۹.    
۶۵. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج۴، ص۴۳، دار المعرفه.    
۶۶. عینی، بدرالدین، عمدة القاری، ج۱۰، ص۱۸۷، دار احیاء التراث العربی.    
۶۷. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۱، ص۲۰۷.    
۶۸. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۳، ص۵۹۱، دار الحدیث.    
۶۹. شمس‌الائمة سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۹۷، دار المعرفه.    
۷۰. نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۷، ص۴۴۱.    
۷۱. نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۴۱۴-۴۱۵.    
۷۲. حنبل، احمد، مسند احمد، ج۴، ص۱۸۴.    
۷۳. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۰۴، دار طوق النجاه.    
۷۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۲۶، دار الکتب الاسلامیه.    
۷۵. ابن ابی شیبة، ابوبکر، المصنف، ج۵، ص۳۴۵، مکتبة الرشد.    
۷۶. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۳، ص۳۵۵-۳۵۹.    
۷۷. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۸، ص۲۵۶، دار الکتب العلمیه.    
۷۸. نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۷، ص۴۷۵.    
۷۹. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۱، ص۹۵، دار الکتب المصریه.    
۸۰. عینی، بدرالدین، عمدة القاری، ج۲، ص۱۴۳، دار احیاء التراث العربی.    
۸۱. توبه/سوره۹، آیه۲۸.    
۸۲. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۱، ص۳۹۷.    
۸۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۵، ص۳۷-۳۸، مؤسسه اعلمی للمطبوعات.    
۸۴. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف، ج۲، ص۲۶۱.    
۸۵. بغدادی (خازن)، علی بن محمد، لباب التاویل، ج۴، ص۴۴۴، دار الکتب العلمیه.    
۸۶. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۶۰.    
۸۷. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۲۷، دار الأندلس للنشر.    
۸۸. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۱، ص۲۰۶.    
۸۹. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۴۶.    
۹۰. فاكهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۶۵.
۹۱. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۳۲، دار الأندلس للنشر.    
۹۲. ابن شهرآشوب، رشیدالدین، المناقب، ج۳، ص۲۱۱.
۹۳. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۴۰..    
۹۴. فاکهی، ابوعبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۵۱.    
۹۵. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۳۲، دار الأندلس للنشر.    
۹۶. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۳۷، دار الأندلس للنشر.    
۹۷. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۲۲۴، دار الکتب المصریه.    
۹۸. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۳۳۸.
۹۹. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۱، ص۳۳۹.    
۱۰۰. کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۲۶۱-۲۶۳.
۱۰۱. صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ص۸۴۵.    
۱۰۲. صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ص۸۴۷.    
۱۰۳. طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، ج۲، ص۲۸۶، مؤسسه نشر اسلامی.    
۱۰۴. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف، ج۲، ص۵۵۸.    
۱۰۵. رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۹، ص۱۰۴.    
۱۰۶. بلد/سوره۹۰، آیه۱-۲.    
۱۰۷. جوادی آملی، عبدالله، صهبای حج، ص۱۶۸-۱۶۹.
۱۰۸. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۴، ص۳۰۳، مؤسسه الوفاء.    
۱۰۹. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵۴، ص۳۴۱، مؤسسه الوفاء.    
۱۱۰. قمی مشهدی، محمدرضا، کنز الدقائق، ج۱، ص۲۲، مؤسسة النشر الإسلامی.    
۱۱۱. سبزواری، ملا هادی، شرح الاسماء الحسنی، ج۱، ص۱۰۵.    
۱۱۲. ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق، ترتیب اصلاح المنطق، ص۱۲۴.    
۱۱۳. جوهری، ابونصر، الصحاح، ج۵، ص۱۸۹۶، «حرم»، دار العلم للملایین.    
۱۱۴. قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۰۰۱، دار احیاء التراث العربی.    
۱۱۵. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۶۴-۵۶۵، دار الکتب الإسلامیه.    
۱۱۶. طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، ج۶، ص۱۲، دار الکتب الإسلامیه.    
۱۱۷. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۷، دار طوق النجاه.    
۱۱۸. قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۹۲، دار احیاء التراث العربی.    
۱۱۹. قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۰۰۱، دار احیاء التراث العربی.    
۱۲۰. بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۳۲۹، دار الکتب العلمیه.    
۱۲۱. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۱، ص۹، «مقدمه»، دار الکتب المصریه.    



حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "بلد الحرامتاریخ بازیابی۱۴۰۰/۱۲/۲۵.    






جعبه ابزار