بقعه خدیجه خاتون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بقعه خدیجه خاتون در
قم می باشد
خدیجه خاتون ،
بقعه ، از مقابر برجی قرن هشتم در استان
قم . این
بقعه در
گورستان روستایی به همین نام در ۳۵ کیلومتری جنوب شهر قم قرار دارد و در واقع تنها اثر ارزشمند باقی‌مانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم است.
براساس کتیبه ای در بنا، این بقعه منسوب به خدیجه خاتون، یکی از فرزندان
امام جعفرصادق علیه‌السلام است
به دلیل نبودن نام خدیجه در میان دختران آن امام و سادات مهاجر به قم تا سده چهارم و ذکر خاتون در دنباله نام خدیجه، که واژهای مغولی است، شخص مدفون در بقعه را فرزند بلافصل امام ندانسته و معتقد است وی در سده ششم یا هفتم می‌زیسته و از احفاد علی بن
حسن العلوی العُرَیْضی از دودمان علی بن جعفر بوده است.
بنابر
کتیبه سراسری بنا در داخل ضلع شمالی و کتیبه دیگری در زیرگوشوارها، این بقعه در ۷۷۰ به دستور غیاث الدین امیرمحمد، از فرمانروایان مستقل قم، ساخته و سپس تجدید بنا شده است.
بنابر کتیبه دیگری که از زیرگوشوار شمال غربی آغاز میشود، استادکاران این بنا
درویش علی طاهر و
درویش ابراهیم بن حسن حلاج و
علی بن محمد ابوشجاع ، هنرمند برجسته قرن هشتم، بوده اند.
بر دو سوی بدنه جنوبی بنا، پنج بیت شعر بر روی ده قطعه کاشی با زمینه لاجوردی نوشته شده که در آن، نام سازنده
ضریح چوبی،
اسکندر ، و تاریخ
محرّم ۱۳۲۱ آمده است.
این بقعه به سبب ارزشهای تاریخی، هنری و مذهبی در ۱۳۷۸ش، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
باتوجه به ترکهای عمیق در دیوارهای بنا، افراد محلی اضلاع خارجی بقعه را با لایهای از سنگ پوشانده و ایوانی در جبهه شمالی به عنوان ورودی و حجره‌هایی در شمال و جنوب بقعه ساخته اند.
به دلیل غیرفنی بودن کار، در ۱۳۸۰ش اداره
میراث فرهنگی استان قم ضمن زهکشی اطراف بنا و حذف حجره الحاقی جبهه جنوبی، لایه سنگی را اصلاح و جدار خارجی بنا را با کمربندی از سنگ تقویت کرد.
بقعه خدیجه خاتون از خاج، نقشهای هشت ضلعی دارد. شش متر از نمای خارجی با مخلوطی از قلوه سنگ، آجر و گچ پوشیده شده و دو متر بالای آن از آجر و با طاقنمایی در هر ضلع است. ورودی بقعه ایوانی است در جبهه شمالی که به همراه دو حجره جانبی در دوره معاصر به بنا الحاق شده است. باتوجه به شواهد، بقعه ورودیهای دیگری نیز در جنوب و شرق داشته است.
بنا از داخل، مربع شکل با اضلاع ۵ر۵ متر است و دو صُفّه در شرق و غرب آن، با دهانه ۳ متر و عمق ۲۵ر۱ متر، قرار دارد. برای تغییر بنا از حالت چهارضلعی به هشت ضلعی، گوشوارهایی در زوایا ایجاد شده که آن را به هشت گوشه و سپس شانزده ضلع با چهار نورگیر در جهات اصلی تبدیل کرده است که آهیانه
گنبد با بلندی حدود یازده متر از سطح زمین در بالای آن قرار دارد. گنبد دو پوسته رُک همانند منشوری شانزده تَرْک است.
نمای داخلی بنا، مانند دیگر آثار علیبن محمد ابوشجاع، با ملاط سازی گچی، نقوش مهری، آرایه های
گیاهی ، اسلیمی، کتیبه‌هایی باخطوط کوفی، بنایی، ثلث، مشبک های گچی، شمسه‌ها و ترنج‌ها تزیین شده است.
این بنا از جمله برجهای آرامگاهی است که از نقشه عمومی هشت ضلعی از دوره ایلخانیان پیروی میکند
بقعه دیگری نیز در بخش
قنوات قم، در مسیر جاده قم ـ
سراجه در ده کیلومتری شرق قم، واقع شده است که امامزاده خدیجه خاتون نامیده میشود. به استناد لوح سنگی موجود در ایوان بنا ــکه متأسفانه فاقد تاریخ است ــ بنای فعلی احتمالا در دوران
قاجار به همت حاجی بخش علیبن جعفر آقاقمی احداث شده است.
کتیبه مذکور، مدفونان در بنا را
شاهزاده عبداللّه و
عبدالرحمان و زینب خاتون،
فاطمه خاتون ، خدیجه خاتون،
مریم خاتون و
رقیه خاتون ، همگی فرزندان امام
موسی بن جعفر ، معرفی کرده است.
بقعه بنایی است هشت ضلعی از خارج و داخل، که دارای شش صُفّه در اضلاع و ایوانی در جانب شرقی است. تمام جدار داخلی بقعه سفیدکاری شده و شامل تزیینات گچبری و کاشیکاری است. از آثار قدیم باقی‌مانده در بنا لوح های خشتی با روکش کاشی روی مزار متعلق به قرن هفتم و هشتم بود.
در ۱۳۷۹ش،لوح مزار جدیدی از سنگ مرمر جایگزین لوح تاریخی یادشده گردید و قطعاتی اندک از لوح قدیم به اداره میراث فرهنگی قم منتقل شد. این بقعه در ۱۳۸۰ش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
(۱) ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش.
(۲) کاظم عرب، «گزارش و تحقیق و معرفی هفت بنای تاریخی و ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجری»، اثر، ش ۳۳ـ۳۴ (بهار و تابستان ۱۳۸۱).
(۳) عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
(۴)
حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ش.
(۵) محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۸۳ش.
(۶) دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
دانشنامه جهان اسلام، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، برگرفته از مقاله «بقعه خدیجه خاتون»، شماره۶۹۵۰.
