بصره (شهر مغرب اقصی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَصْره، شهری کهن در مغرب
اقصی که امروزه از آن ویرانه‌ای بیش برجای نمانده است.
نام این شهر از
بصره عراق گرفته شده است و آنجا را به سبب رواج
تجارت کتان و وفور لبنیات و سرخی خاکش به ترتیب بصره الکتّان، بصره الذبّان و بصره الحمرا نیز نامیده‌اند
شهر بصره در کنار اقیانوس و جزو اقلیم طنجه، به مرکزیت شهر
فاس و در حدود ۳کیلومتری‌ِ
کوه صَرصَر قرار داشت که سرشار از منابع آبی و میوه و زیستگاه قبایل مصموده بود.
گویند: برخی از نوادگان
خلیفه دوم در آنجا مسکن داشتند.
دیوار گرداگرد شهر بصره از سنگ و آجر ساخته شده بود و ۰ دروازه داشت.
در این شهر مسجدی بزرگ با دو گرمابه و دو گورستان بزرگ، یکی در مشرق و دیگری به نام قُضاعه در غرب آن وجود داشت. آب بصره شور بود و آب آشامیدنی مردم از چاه ابن ذَلفاء که در مدخل شهر بود، تأمین می‌شد.
شهر بصره هم‌زمان یا نزدیک به تأسیس شهر اصیلا،
به احتمال قوی در اواخر سده ق و در زمان حکومت ادریس دوم ۷۷-۱۳ق/۹۳- ۲۸م، یا به روایتی در ۱۸ق و در زمان
حکومت فرزندش
محمد ۱۳-۲۱ق/ ۲۸ -۳۶م احداث گردید و اقامتگاه تابستانی آنان بود
وقتی محمدبن ادریس دوم به فرمانروایی رسید، شهرهای مغرب را میان برادرانش تقسیم کرد و شهر بصره و نیز طنجه، سبته و تطوان به قاسم و به روایتی یحیی رسید
ابن عذاری نام فرمانروایان بصره را از آغاز تأسیس تا ۴۷ق ذکر کرده است.
این شهر در ۱۰ق/۲۲م به تصرف
حسن بن محمد بن قاسم
بن ادریس، معروف به حَجّام درآمد. و سال بعد، موسی
بن ابی العافیه مکناسی بر آن مستولی گردید و ادریسیان ناگزیر به قلعه معروفشان، موسوم به حُجَر النَّسر که در نزدیکی بصره قرار داشت، پناه بردند
در ۴۷ق/۵۸م بصره به عنوان مرکز ایالتی کوچک شامل منطقه ریف و بلاد غُماره، توسط جوهر سیسیلی، سردار معروف
فاطمی به
حسن بن کَنّون سپرده شد.
و مدت ۵ سال زیر نظر فاطمیان افریقیه اداره می‌شد تا در اوایل سال ۶۳ق توسط غالب، مولای حکم دوم حک ۵۰- ۶۶ق/۶۱-۷۷م، خلیفه اموی
اندلس تصرف شد.
در ۶۸ق ابوالفتح یوسف بُلُکین
بن زیری، مغرب را
فتح کرد و عمال اموی را بیرون راند و آنگاه به بصره آمد و یحیی
بن علی
بن حمدون، فرمانروای اموی آنجا را سرکوب، و شهر را در همان سال یا ۶۹ق ویران کرد.
مقدسی در ۷۸ق/۸۸م بصره را شهری ویران وصف کرده است.
در سده ۰ق/۶م تنها دیوارهای سنگی این شهر برجا مانده بود.
(۱)
محمد ابن ابار، الحله السیراء، به کوشش
حسین مونس، قاهره، ۹۸۵م.
(۲) علی ابن ابی زرع، الانیس المطرب، رباط، ۹۷۲م.
(۳) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۴) علی ابن حزم، جمهره انساب العرب، بیروت، ۹۸۳م.
(۵)
محمد ابن خطیب، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۹۵۶م.
(۶) ابن خلدون، العبر.
(۷)
محمد ابن عبدالمنعم حمیری، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۹۷۵م.
(۸)
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۹۲۹م.
(۹)
عبدالله ابوعبید
بکری، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
(۱۰) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۸۴۰م.
(۱۱) ابراهیم اصطخری، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۲۷م.
(۱۲)
حسن بن محمدوزان لئون افریقی، وصف افریقیا، ترجمه
محمد حجی و
محمد اخضر، بیروت، ۹۸۳م.
(۱۳) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۸۹۳م.
(۱۴)
محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۰۶م.
(۱۵)
احمد مکناسی، خریطه المغرب الارکیولوجیه، تطوان، ۹۶۱م.
(۱۶)
احمد نویری، نهایه الارب، به کوشش
حسین نصار، قاهره، ۹۸۳م.
(۱۷) یاقوت حموی، بلدان.
(۱۸) ۲EI.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بصره»، شماره۴۹۱۴.
