بریده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُرَیده، مرکز کنونی
بخش القصیم در
عربستان سعودی است.
بُرَیده، مرکز کنونی بخش القصیم در
عربستان سعودی. برکرانه چپ
وادی الرُّمَه و در مغرب محلی که وادی به
شنزار نَفُوذالسِّر میپیوندد، واقع شده است.
شهر بر فراز یکی از رشته تپههای شنی نَفوذ بریده، ۲۵ کیلومتری شمال شهر عُنَیْزه، یعنی رقیب دیرینش بر کرانه دیگر «وادی»، قرار دارد.
در جلگههای پَستِ رسوبی پراکنده میان تپههای شنی نفوذ بریده، باغها ودهکدههایی هست که مجموعاً خُبُوب (جمع خَبّ) خوانده میشوند.
این تکّه زمینهای حاصلخیز، بر اثر سیلابهای وادی پدید آمدهاند و از همین منبع است که آبی فراوان برای آبیاری این زمینها فراهم میآید.
ارتفاع شهر از سطح دریا، در
فرودگاه ۶۱۰ متر است.
در شمال و غرب شهر، چراگاههایی خرّم و
معدنی بزرگ از
نمک مرغوب وجود دارد که در گذشته موجب شده بود
شهر به صورت بازاری معروف برای معاملات
اسب و
شتر و حتی
گاو درآید.
وجود
دام و محصولات
کشاورزی و آب فراوانی که از خُبوب به دست میآمد، و نیز قرار گرفتن بر سر راه
بصره ـ
مدینه، شهر را به یکی از مهمترین
مراکز بازرگانی عربستان تبدیل کرد.
سکنه شهر که آمیزهای از قبایل اسکان یافته حَرْب، عَنزَه، مُطَیْر، عُتَیبه و بنی تمیم بود، در سراسر دنیای عرب به سوداگری مشغول بودند و بریدیهای منتسب به
اتحادّیه قبیلهای عُقَیل، از
قاهره تا
بمبئی، به عنوان
رَمهدار و
کاروانسالار شهرت داشتند.
چگونگی پیدایش شهر بدرستی معلوم نیست. یاقوت از بریده به عنوان آبشخوری از آنِ بنوضَبینه از قبیله عَبسْ نام برده است.
جغرافیدانان
مسلمان معاصر چون خانْجی و ابن بُلَیْهِد همین نام را منشأ نام فعلی شهر دانستهاند. اما در درست بودن این انتساب، بدون شواهد بیشتر و تنها بدین دلیل، جای
تردید است.
تاریخ بنای شهر در هیچ منبع معتبری ذکر نشده است، اما بنابر روایتهای محلّی و نیز گفته جهانگردان غربی، قرن دهم احتمالی معقول به نظر میرسد.
کاسکل تاریخ بنای شهر را ۹۵۰ نوشته اما منبع خود را ذکر نکرده است.
ابن بشر، تاریخ نویس برجسته
عربستان مرکزی امروزی، نام این شهر را نخستین بار به عنوان قدرتی سیاسی ذکر کرده است، و به آن در باب
جنگ میان بُرَیده و عُنیزه در ۱۱۰۷، اشاره مختصری میکند.
قسمت اعظم
تاریخ محلی بریده دربرگیرنده سرگذشت چهار خاندان و مشارکت مستقل یا انفرادی آنان به صورت حاکمان ولایتی در امور سیاسی عربستان مرکزی است.
نخستین خاندان، آل الدُّرَیبی (یا شاید البُریدی)
از عشیره عَناقِر، از
قبیله بنوتمیم بود. نیای ایشان رشیدالدریبی، به قول
کورانسس، بنیانگذار شهر بریده بوده است.
درباره این خاندان تنها میدانیم که با آل عُلَیّان، از عشیره عناقر، یعنی عموزادگان خود، به جنگی خانمانسوز دست زدند.
نبرد طولانی با عنیزه، آل الدریبی را ناچار کرد که در ۱۱۸۲ از
آل سعود درخواست کمک نظامیکنند.
با این کار شهر بریده پس از اندکی به سعودیان وابسته شد، آل علیّان
قدرت را در دست گرفت، و بخش القصیم صحنه نبردی طولانی میان آل رشید از جبل شَتِّر و آل سعود گردید.
آل عُلیّان از ۱۱۸۹ تا۱۲۸۰، گاه به عنوان کارگزاران آل سعود و گاه در سایه حمایت اشغالگران ترک و مصریِ حجاز، بر بریده حکومت کردند.
چون بر ایشان اعتمادی نبود، جَلْوی بن تُرکی آل سعود از ۱۲۶۵ تا ۱۲۷۰ به حکومت القصیم، خاندان مُهَنّا از طایفه آل أباالخَیْل متعلق به قبیله عنزه، از ۱۲۸۰ تا ۱۳۲۶ به حکومت شهر بریده منصوب شدند.
آل علیّان و آل اباالخیل خدمت به آل سعود را بر مطامع خود نسبت به قدرت محلی، مقدم نداشتند.
به همین جهت در اثنای جنگ درازی که میان آل سعود و آل رشید در گرفته بود،
ریا کارانه به هر دو ارباب خود بهطور مساوی خدمت میکردند.
چون سرانجام در ۱۳۲۶، آل سعود القصیم را به چنگ آوردند، عبدالله بن جَلوی از آل سعود را، که فرزند حاکم پیشین و مردی مخوف بود، به حکومت القصیم در بریده گماردند تا دسیسههای محلی را در این ناحیه سوق الجیشی یکباره از میان بردارد.
جانشینان عبدالله، ابتدا پسر عمش، عبدالعزیزبن مساعد آل سعود حاکم بعدی حائل، و سپس عبدالله بن عبدالعزیزبن مساعد، حاکم بعدی ایالت شمالی، بودند.
وجود
اغتشاش در سالهای پیش از
تحکیم پایههای
سلطنت ملک عبدالعزیز آل سعود، سبب کاهش پیشرفت و گسترش
تجارت شهر بریده شد.
پس از آن هم فتح الحَسا و حجاز که دسترسی نامحدود عربستان مرکزی را به بندرهای دو سوی ساحل تأمین میکرد، موجب کاستی
داد و ستد بازرگانی در القصیم شد.
از ۱۳۳۳ ش، تخریب معروفترین آثار شهر، یعنی باروهای آن و
قلعه آل مهنا، و نیز احداث ساختمانهای نوبنیاد دولتی، مدارس، و بیمارستانهای جدید، چهره خشن شهر را
تغییر داده است.
اینک، تنها میدان بزرگ بازار الجَرَده و دکانهای خیابانهای تنگ و پر پیچ و خم ناحیه غربی یاد آور آن مرکز بزرگ
بازرگانی در گذشته است.
جمعیت نسبتاً ثابت شهر، حدود ۲۵ تا ۳۰ هزارتن است که تقریباً نیمیاز آنان در روستاهای خبوب
سکونت دارند.
(۱) ابن بشر، عنوان المجد، مکه ۱۳۴۹.
(۲) ابن بلیهد، صحیح الاخبار، قاهره ۱۹۵۱ـ۱۹۵۳.
(۳) ابن لعبون، تاریخ، مکه ۱۳۵۷.
(۴) محمد امین خانجی، منجم العمران، قاهره ۱۹۰۷.
(۵) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بریده»، شماره۱۱۵۷.
