برگی از تاریخ قزوین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برگی از تاریخ قزوین، تالیف
حسین مدرسی طباطبایی است که در آن تاریخچه آستان مقدسه شاهزاده حسین و دودمان
سادات مرعشی قزوین را بررسی کرده است.
در این تالیف گرانقدر، مؤلف پس از ذکر تاریخچه بنای آستانه مبارکه شاهزاده حسین قزوین، یک صد و پنجاه سند مربوط به آن آستانه را با متن آنها و عکس اسناد آورده است. در میان ۱۵۰ سند تاریخی، بیش از سی سند قباله
بیع ،
وقف ،
صلح ،
اجاره ... معرفی شده و متن و عکس آن چاپ شده است و یکی از امهات کتاب در زمینه
قباله شناسی است. در ابتدای کتاب، مقدمه‌ای مفیدی در رابطه با تاریخچه آستانه شاهزاده حسین ذکر شده است. پس از آن مطالب کتاب در سه بخش تدوین شده است که به ترتیب عبارت است از: ۱. تاریخ مزار ۲. مجموعه بنا ۳. اسناد: ۱۵۰ سند و قباله تاریخی که بیش از ۳۰ سند، قباله بیع، وقف، صلح، اجاره و... است. در ادامه دو بخش دیگر دیده می‌شود: ۱. ضمیمه که در آن سه سند دیگر ذکر شده است. ۲. عکس‌هایی از آستانه شاهزاده حسین و کاشی کاری‌ها و کتیبه‌های صحن‌ها و نیز عکس تمامی اسناد آورده شده است.
مطالبی که در مقدمه و متن کتاب آمده است، به ترتیب به شرح زیر است:
مقدمه: آستانه
حضرت شاهزاده حسین در
شهر قزوین از کهن‌ترین و با شکوه‌ترین مزارات موجود در
ایران است. این مکان مقدس از توجه و
اعتقاد کامل مردم آن دیار برخوردار است. قدیمی‌ترین ماخذی که نام این مزار در آن ذکر شده است، کتاب
تاریخ قزوین و فضائل‌ها تالیف
خلیل بن عبدالله بن احمد قزوینی است. اگر چه این کتاب اکنون در دست ما نیست، لیکن بیشتر مطالب آن در کتاب
التدوین با ذکر ماخذ نقل شده است. پس از آن عالم جلیل شیعی
عبدالجلیل رازی در کتاب شریف النقض ضمن سخن از اماکن زیارتی
شیعیان آن عهد می‌نویسد: «اهل قزوین
سنی و
شیعه به
زیارت ابوعبدالله
بن الرضا روند». پس از آن رافعی
قزوینی در کتاب مشهور التدوین فی ذکر اخبار قزوین و حمدالله مستوفی در
نزهة القلوب از این آستان سخن رفته است. در مآخذ
دوره صفوی از قبیل
سراج الانساب احمد بن محمد بن عبدالرحمن کیای گیلانی و
رساله اسدیه محمد قاسم مختاری عبیدلی سبزواری و
تذکره هفت اقلیم و... در مآخذ
دوره قاجاریه از قبیل
حدائق السیاحه حاجی زین العابدین شیروانی و
جنة النعیم حاجی ملاباقر واعظ کجوری و
مرآت البلدان حاجی ملاهاشم خراسانی و منابع دیگری درباره این آستان مطالبی آمده است. شاهزاده حسین جز در سه منبع که
فرزند امام موسی کاظم علیه‌السّلام دانسته شده، در باقی مصادر قدیم تر وی را فرزند
امام رضا علیه‌السّلام دانسته‌اند؛ چنانکه امروز نیز به همین گونه مشهور است.
۱. درباره بنای پیشین این مزار و تطورات آن تا آغاز دوره صفوی آگاهی دقیق در دست نیست. به اجمال می‌دانیم که در قرن‌های هشتم و نهم بنای آستانه منحصر به بقعه روی مدفن امام زاده نبوده و مرافق و ملحقاتی داشته است. در طول
قرن نهم رقباتی نیز بر موقوفات آستانه افزوده شده بود. در قرن دهم پس از آن که صفویان به
حکومت رسیدند، این آستانه نیز مانند همه مزارات منسوب به دودمان
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در سراسر ایران اهمیت و رونق بسیار یافت. تولیت آستانه در این دوره نیز مقامی بزرگ بود. از نیمه دوم قرن دهم تا اوائل قرن یازدهم که قزوین پایتخت رسمی و محل دائمی اقامت
پادشاهان صفوی بود، اجساد پادشاهان و شاهزادگان و رجال بزرگ در مزار شاهزاده حسین دفن یا به
امانت سپرده می‌شد. از متن اسناد دوره قاجار آمده است که در اوائل فرمانروایی فتحعلی شاه گنبد مزار دچار ریختگی و خرابی شده و نیازمند مرمت اساسی بود. در نیم قرن اخیر نیز تعمیرات مکرری از بنای مزار و گنبد و صحن و مرافق آستانه انجام گرفته است که آن چه تا بیست سال پیش صورت یافته، در کتاب مینودر به اجمال یاد شده است.
۲. این
بقعه شریف قبلا در
قبرستان بزرگ
شهر واقع بوده، اما اکنون در میان صحن بزرگی است که با دورگاه با بیرون ارتباط دارد. دو ایوان در شمال و جنوب دارد که ایوان شمالی جزء بنای اصلی بقعه است، و سقف آن در همه سو با مقرنس کاری و کاشی‌های دوره صفوی آراسته شده است. ایوان جنوبی را هیات امناء آستانه در سال‌های اخیر بنا و به سبک زیبایی با کاشی کاری آراسته‌اند. در جانب شرقی و غربی دو رواق بالاسر و پائین پا قرار دارد. مساحت صحن و بقعه و نیز شرح کتیبه‌ها و آثار هنری موجود در این مکان شریف در ادامه به تفصیل آمده است.
۳. شهر قزوین از مناطقی است که بسیاری از اسناد مکتوب آن از تصاریف زمان مصون مانده و اکنون شمار قابل توجهی از این گونه مآخذ اصیل تاریخی به صورت پراکنده در خاندان‌های قدیم شهر و در دست افراد باقی مانده که همت به گردآوری آنها خدمتی بزرگ به تاریخ منطقه است. به گفته نویسنده اسنادی که توانسته است به دست آورد، بالغ بر ۳۰۰ طغرا سند بوده است که ۱۵۰ طغرای آن را در این بخش معرفی و متن آنها را آورده است. تعداد ۵۰ طغرا فرمان یا دستخط شاهانه، ۴۹ طغرا احکام شاهزادگان و وزراء و... ، ۸ طغرا نامه، ۶ طغرا وقف نامه و ۳۹ طغرا اسناد متفرقه از قبیل
حکم شرعی و
استشهاد و
مزارعه و... می‌باشد. پیش از نقل متون اسناد، مطالبی که از آنها در موضوعات تولیت آستانه و موقوفات آن و همچنین دانشمندان و حکمرانان قزوین و نیز فوائدی که از رهگذر جغرافیای تاریخی آن شهر و ناحیه با بررسی اسناد مزبور به دست می‌آید، به صورت اجمال با اشاره به شماره هر سند ذکر شده است.
در پانوشت معنای لغات و عبارات، منابع مطالب، معرفی اعلام و... آمده است. فهارس پایان کتاب: ۱.
اعلام ۲. شهرها، مکان‌ها و آب‌ها ۳. کتاب‌ها و نوشته‌ها
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
