برهان‌الدین جانم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُرْهان‌ُ الدّین‌ْ جانَم‌د ۹۰ق/۵۸۲م،
شاعر و
عارف هندی وابسته به طریقه
چشتیه بود.
وی فرزند شمس‌العشاق میران‌جی د ۰۲ق/ ۴۹۷م بود و در
عرفان هم
مرید او به‌شمار می‌رفت.
پدر برهان‌الدین، در میان مشایخ چشتیه دکن دارای
شهرت بود.
منابع موجود آگاهی چندانی از شرح حال برهان‌الدین نمی‌دهند و بیش‌تر به ذکر آثار و ویژگی‌های آن‌ها پرداخته‌اند. درباره او همین اندازه می‌دانیم که
علوم‌ظاهری را نزد پدر فرا گرفت و همچون وی آثار بسیار برجای نهاد. او در بیجاپور ساکن بود و در همان‌جا نیز درگذشت و به‌خاک سپرده شد.
برهان‌الدین دارای آثار منظوم و منثور است:
۱. کشف‌العوالم، در باب و فصل، به‌فارسی، موضوع آن در بیان عوالم مختلف جسمانی، نفسانی، ذاتی، سری، قلبی و روحانی و مراحل
سلوک است.
۲. کلمة الحقایق، رساله‌ای به اردو در موضوع
شریعت و طریقت و پرسش و پاسخ در مسائل
تصوف ، شیوه
نثر این اثر، به نثر شمس‌العشاق شباهت بسیار دارد. نثر آن اردو گجراتی و سبک ادبی آن، دکنی‌است. این رساله به کوشش محمد اکبرالدین
صدیقی در
حیدرآباد منتشر شده است.
۳. کلید گنج، در ۲ باب، در بیان انواع نفس، مراحل
توحید و راه‌های رسیدن به
حقیقت .
۴. مخزن‌السالکین و مقصد العارفین، به فارسی درباره مسائل بنیادی پیروان
چشتیه ، یعنی
وحدت وجود و اقسام‌آن، از این‌کتاب دو نسخه یکی در
موزه ملی
پاکستان و دیگری در
کتابخانه انجمن ترقی اردو نگهداری می‌شود.
۵. معرفت‌المحبوب، رساله‌ای به فارسی در بیان منزل عرفان، یعنی
شریعت ، طریقت، حقیقت و معرفت. نثر این رساله روان، و حاوی معانی عمیق است. نسخه‌ای از آن‌در کتابخانه گنج‌بخش
اسلام‌آباد نگهداری می‌شود.
۱. ارشاد نامه.
۲. بشارة الذکر، در تصوف. این کتاب به
پدر او، شمس‌العشاق نیز منسوب شده است.
۳. حجة البقاء، گفت و گوی میان مرید و
مرشد است که گمان می‌رود با خوش‌نامه و خوش‌نغز میران‌جی شمس‌العشاق قرابتی دارد.
۴. رموز الواصلین.
۵. سکه سهیلا، ترکیب‌بندی به
زبان اردو که در میان هر بیت آن، یک‌بند با موضوع
توحید گنجانده شده است.
۶. منفعت‌الایمان، درباره اعتقادات
ماده‌پرستان و پرهیز مریدان از آن اعتقادات.
۷. نسیم‌الکلام، شرح آیات قرآنی.
۸. نکته واحد، در توحید.
۹. وصیت‌الهادی، مثنوی کوتاهی به زبان اردو در زمینه تصوف.
در میان نسخه‌های خطی انجمن ترقی اردو نام رساله وجودیه نیز از او به چشم می‌خورد که
صدیقی در فهرست اردو مخطوطات از آن نام برده است.
گفته‌اند که کلام برهان‌الدین بسیار به کلام شمس‌العشاق شباهت دارد، با این تفاوت که اندکی نسبت به آن روان‌تر است، در آثار هر دو آن‌ها سبک دکنی مشاهده می‌شود.
شاه امین‌الدین‌اعلی د ۰۸۶ق/۶۷۵م فرزند برهان‌الدین، همچون وی از اولیا بود. از مریدان برهان‌الدین می‌توان از شاه داول‌د۰۶۸ق/۶۵۸م نام برد که ساکن بیجاپور و مؤلف ناری‌نامه و کشف‌الانوار است.
سراج‌العشق مثنویی است به فارسی که در مناقب برهان‌الدین، شمس‌العشاق و شاه‌امین‌الدین‌اعلی سروده شده است و دو نسخه از آن در موزه ملی کراچی و انجمن ترقی اردو نگهداری می‌شود که در نسخه اخیر نام نگارنده، دستگیر علی بن شاه بابا آمده است.
(۱) عزیز احمد، تاریخ‌تفکر اسلامی‌در هند، ترجمه محمد جعفر یاحقی و نقی لطفی، تهران، ۳۶۷ش.
(۲) برهان‌الدین‌جانم، معرفت‌المحبوب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۳) افسر
صدیقی، مخطوطات انجمن ترقی اردو، کراچی، ۹۶۵م.
(۴) حامد حسن قادری، داستان تاریخ اردو، آگره، ۹۴۱م.
(۵) منزوی، خطی.
(۶) منزوی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۳۵۷ش.
(۷) نسیم، «مشایخ اردو سری مصنفین» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ۹۷۱م.
(۸) عارف نوشاهی، فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ملی پاکستان، کراچی، ۳۶۲ش.
(۹) متین هاشمی، فهرست مخطوطات دیال سنگه ترست لائبریری، لاهور، ۹۷۹م؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برهان‌الدین جانم»، ج۱۲، ص۲۵.
