بردسیر (شهرستان)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شهرستان بردسیر (مَشیز)، در مرکز استان
کرمان قرار دارد و جمعیت آن طبق سرشماری ۱۳۷۰ ش، به ۸۶۹، ۶۶ تن می‌رسید که از آن میان ۹۸۳، ۲۱ تن (۸۷/۳۲ درصد) شهرنشین، و ۸۸۶، ۴۴ تن (۱۳/۶۷ درصد) روستانشین بودند، اکثریت مردم آن پیرو
مذهب تشیع می‌باشند.
بردسیر معرب بردشیر مأخوذ از به اردشیر است. این نام در
زبان پهلوی «وِه‌ْ اَرْتَخْشیر» بوده که بعدها به «وه اردشیر» و «بِه‌اردشیر» تبدیل شده است
برخی از جغرافی‌نویسان نام بردسیر را به معنای منطقه سردسیر در مقابل گرمسیر آورده‌اند.
تا
قرن ۸ق/۱۴م نام بردسیر بر مرکز ولایت
کرمان (شهر کنونی کرمان) اطلاق می‌شد. پس از این تاریخ، نام کرمان نیز در منابع به‌جای بردسیر به‌کار برده می‌شده است.
ظاهراً از قرن ۱۰ق به بعد نام بردسیر دیگر برای اطلاق به مرکز ایالت به‌کار برده نشد
بردسیر به تدریج به ناحیه کوهستانی غربی کرمان (بلوک بردسیر) و در نهایت به صورت عام به آبادی مشیز اطلاق شده است.
شهرستان بردسیر از یک بخش، ۶ دهستان و ۳ شهر به نام‌های بردسیر، گلزار و نگار تشکیل شده است.
در دره‌ای با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی قرار گرفته است. از شمال به شهرستان‌های کرمان و
رفسنجان، از مشرق به شهرستان‌های کرمان و سبزواران (
جیرفت)، از جنوب به شهرستان‌های بافت و سیرجان، و از مغرب به شهرستان‌های سیرجان و رفسنجان محدود است. این شهرستان در دره‌ای با جهت شمال غربی - جنوب شرقی در جنوب غربی کرمان واقع است. دره دارای شیب ملایمی است که ارتفاع آن میان ۹۷۰، ۱و ۳۰۰، ۲متر از سطح
دریا تغییر می‌کند.
آبادیهای شمالی آن در دشت و جنوبی آن در کوهستان واقع شده است. تنها شهرستان استان کرمان است که رود دایمی (به نام لاله زار) دارد.
از قدیم از چراگاه‌ها و شکارگاه‌های مشهور کرمان به شمار می‌آمد.
کوه شاه
در جنوب شرقی، و
کوه بیدخون (یا بیدخوان) و
کوه لاله زار
در مرکز شهرستان، و
کوههای بال دراز و کله قرمز در حد شمالی دره،
کوههای جوپار در حد شرقی دره،
در جانب شمال شرقی شهرستان و
کوه پیچ
در شمال، و
کوه منفرد کِله گاو در شمال غربی شهرستان، و
کوه هزار
در جنوب دره بردسیر (در جانب شرقی شهرستان) قرار گرفته است.
کوه توم بلوچی در مغرب
کوه هزار،
کوه سنگ صیاد و
کوههای اهورک و نارپ در مغرب آن،
کوه چهل تن در گوشه جنوب غربی دره،
کوه پنج در مغرب دره بردسیر،
کوه شاه یا لاله‌زار در جنوب دره، و
کوه بیدخون (بیدخان) در جنوب شرقی شهرستان واقع است.
رود لاله زار با جهت شرقی ـ شمال غربی پس از مشروب کردن آبادیهای شهرستان، با نام آب بخشا از نزدیک شهر مشیز می‌گذرد و در انتها، به نام کبوترخان، دشت مشرق رفسنجان را آبیاری می‌کند.علاوه بر رود لاله زار، رود چاری و ده‌ها رشته
قنات اراضی بردسیر را مشروب می‌کنند.
بعد از لاله‌زار، رود چاری از لحاظ اهمیت دومین رود دره بردسیر است.
از آب‌های راکد شهرستان می‌توان به دریاچه ترشاب و دریاچه حلبی‌ساز اشاره کرد.
کاریزها و چاه‌های ژرف زیادی نیز در اطراف بردسیر وجود دارد.
آب و هوای این شهرستان معتدل و کوهستانی، و زمستان‌های آن سرد است. این شهرستان میدان وزش بادهای موسمی و فصلی است.
جمعیت شهرستان در سرشماری ۱۳۷۵ش، ۷۴۵، ۶۵ نفر بوده است که از این شمار ۶۱/۳۹% در نقاط شهری و ۹۵/۵۷% در نقاط روستایی سکنی داشته‌اند.
تیره‌های گودری، کماجی، خضری و کورکی از طایفه افشار در اطراف این شهرستان به شیوه چادرنشینان زندگی می‌کنند.
کشاورزی عمده‌ترین فعالیت و درآمد اقتصادی مردم این شهرستان را تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین فرآورده‌های کشاورزی بردسیر
گندم،
جو، چغندرقند،
پنبه، دانه‌های روغنی، سیب‌زمینی،
پسته،
میوه و تره‌بار است. در بیش‌تر مزارع همراه با کشاورزی، دامداری به ویژه پرورش
گوسفند رواج دارد. مهم‌ترین صادرات بردسیر اینهاست: غلات، چغندرقند، مواد لبنی،
پشم، پنبه، قالی، گلیم و جاجیم.
این شهرستان به سبب قرار گرفتن در مسیر راه کرمان - سیرجان -
بندرعباس، از اهمیت ارتباطی فراوان برخوردار است.
سابقه تاریخی شهرستان بردسیر به دوره پیش از
اسلام برمی‌گردد و براساس کشفیات باستان‌شناسی، قدمت سکنی در تل ابلیس (در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی شهربردسیر نزدیک روستای علی‌آباد) حدود ۷ هزار سال تخمین زده شده است.
در روستای نگار (قنات باغ‌نگار) در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی بردسیر که راه اصلی
کرمان به بافت از آن می‌گذرد، ویرانه‌های مسجدی کهن با مناره‌ای از دوره
سلجوقی به نام برج نگار، با کتیبه‌ای به
خط کوفی در آن قرار دارد. ظاهراً این ویرانه‌ها با مقر شهر تاریخی خَنّاب
مطابقت دارد که در مسیر راه سیرجان و بم قرار داشته است. به نوشته مقدسی این
شهر در
قرن ۴ق/۱۰م مسجد جامعی در میان
بازار داشته، و دارای کشتزارهای فراوان بوده است.
آبادی کوچک غویرا (یا غُبیرا) در حدود ۴۵ کیلومتری شرق شهر بردسیر نیز دارای آثار تاریخی است. به گفته مقدسی غبیرا دارای کهن‌دژی بوده، و مسجد جامع آن در میان شهر، و بازار آن در
بیرون شهر توسط ابن الیاس ساخته شده بوده است.
روستای قلعه عسکر در حدود ۶۴ کیلومتری جنوب شهر بردسیر دارای کاروانسرایی قدیم (از دوره
قاجاریه) است.
بردسیر زیارتگاهی به نام بقعه
پیر بر حق جارسوز از قرن ۷ق/۱۳م دارد که احتمالاً روی آتشکده‌ای بنا شده است.
این بقعه دارای تزیینات گچ‌بری و خطوط کوفی و نقاشی‌های بسیار جالب، و آرامگاه ۳ تن از مشاهیر است.
از مشیز نخستین‌بار در اوایل سده ۶ق/۱۲م در عقدالعلی با عنوان مرغزار مشیز یاد شده است.
در دوره سلاجقه کرمان، آبادی مشیز مرغزار پهناوری بود که همه ساله احشام و اسب‌ها را در آن‌جا به چرا می‌بردند و امرای ولایت در آن‌جا به ییلاق می‌رفتند.
قرارگیری این شهر بر سر راههای اصلی، آن را به محل کشاکش و نزاع در برخی مقاطع تاریخی تبدیل کرد.
در ۱۲۰۵ق/۱۷۹۱م لطفعلی‌خان زند از راه سیرجان وارد مشیز شد و محمدقلی‌خان اَرشلوی مشیزی، رئیس بلوک بردسیر از وی استقبال کرد.
در ۱۲۰۸ق آقامحمدخان قاجار برای تصرف قلعه مشیز با لطفعلی‌خان جنگید و او را شکست داد و لطفعلی‌خان ناچار به کرمان گریخت.
در ۱۲۵۷ق/ ۱۸۴۱م قلعه مشیز به تصرف آقاخان محلاتی درآمد و از آن‌جا فتح‌نامه به اطراف و اکناف فرستاد.
میرزاآقاخان کرمانی از آزادی‌خواهان عصر مشروطیت، در قلعه مشیز از دهات بلوک بردسیر متولد شد،
مقارن دوره قاجار، مشیز قلعه معروفی به نام ابردژ داشت. این قلعه مقر عامل حکمران کرمان و ضابط املاک خالصه بلوک بردسیر بود.
به گفته وزیری در همین دوره، بلوک بردسیر دارای محصولات کشاورزی انبوهی بود که به ویژه نخود آن از طریق
بندرعباس به
هندوستان صادر می‌شد.
قنات باغ نگار (یا نگار)، مرکز دهستان نگار (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۶۵ ش، ۱۱۱، ۳ تن)، است که در حدود هیجده کیلومتری جنوب شرقی شهر مشیز و در حدود شش کیلومتری جنوب
کوه گُدارخون. راه اصلی کرمان به بافت از آن می‌گذرد و ویرانه‌های
مسجد قدیمی با مناری از دوره سلجوقی، به نام برج نگار، با کتیبه‌ای به خط کوفی در آن قرار دارد.
ظاهراً این ویرانه‌ها با مقر شهر تاریخی خَنّاب (خوناوَب) مطابقت دارد که در مسیر راه سیرجان و
بم قرار داشته است. به نوشته مقدسی،
شهر در
قرن چهارم،
مسجد جامع (در میان بازار) داشته و دارای درخت سنجد و کشتزارهای فراوان بوده است. خَنّاب
در ۴۴۰ یا ۴۴۴، شاهد مسموم شدن و درگذشت سردار دیلمی با کالیجار بود.
شهر خناب اندکی پیش از ۵۵۸ تخریب شد.
ترشاب پایین (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۶۵ ش، ۱۵۱، ۵ تن)، در حدود دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر مشیز. ظاهراً کثرت جمعیت آن به این سبب بوده که هنگام سرشماری اردوگاه پناهندگان افغانی بوده است.
دِه تازیان یا قریه العرب، مرکز دهستان (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۶۵ ش، ۹۴۸، ۳ تن)، در ۵۹ کیلومتری مشرق شهر مشیز. نام آن اخیراً در بعضی از منابع گلزار ضبط شده است.
لاله زار، مرکز دهستان (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۶۵ ش، ۲۷۸، ۲ تن)، در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر مشیز. نام قدیم آن کارزار ضبط شده است.
ده قلعه عسکر، مرکز دهستان (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۶۵ ش، ۵۰۸ تن)، در حدود ۶۴ کیلومتری جنوب شهر مشیز (با کاروانسرای قدیمی). چشمه آب گرم معدنی در نزدیکی آن است.
۶) شمس آباد که بقعه‌ای با سقف کاشیکاری در آن دیده می‌شود.
آبادی کوچک غُویرا (یا: غُبیرا)، در حدود ۴۵ کیلومتری مشرق شهر مشیز که دارای آثار باستانی است.
غویرا با شهر اسلامی غُبیرا که پس از گذشتن از خناب در مسیر جاده راین ـ بم قرار داشت، و به گفته مقدسی
دارای کهندز بود، مطابقت می‌کند. غویرا امروز (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۶۵ ش، ۲۳۵ تن)، در دهستان بهرام‌جرد قرار گرفته است.
شهر بردسیر: این شهر در ۵۶ و ۳۴ طول شرقی و ۲۹ و ۵۵ عرض شمالی، و در ارتفاع ۰۴۰، ۲متری از سطح دریا واقع است.
جمعیت شهر بردسیر طبق سرشماری ۱۳۷۵ش، ۵۲۴، ۲۵ نفر بوده است.
بلوک بردسیر در ۱۲۹۱ حدود یازده هزار تن جمعیت داشت و گروه‌هایی از عشایر در آن زندگی می‌کردند. در قدیم محصولات آن مانند
نخود از طریق
بندرعباس به
هندوستان صادر می‌شد.
راه اصلی کرمان به
سیرجان، و کرمان به بافت از آن می‌گذرد. از لحاظ تقسیمات کشوری بخش مشیز طبق قانون تقسیمات کشوری در ۱۳۱۶ ش، جزو شهرستان بم تشکیل شد، در ۱۳۲۴ ش بخش مشیز (بردسیر) از شهرستان بم مجزا و ضمیمه شهرستان سیرجان شد. تا پایان ۱۳۵۸ ش، جزو بخش‌های سیرجان باقی ماند و در آن سال بخش مشیز تبدیل به شهرستان شد، و بخش مرکزی (حومه) بردسیر، مشیز نام گرفت.
(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
(۲) ابن حوقل، کتاب صوره الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷.
(۳) ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۴) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، (تهران) ۱۳۰۰ ش.
(۵) احمدبن حامد افضل الدین کرمانی، عقدالعلی للموقف الاعلی، چاپ علیمحمد عامری نائینی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۶) ایران وزارت دفاع اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۱۰۵: سیرجان، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۷) ایران وزارت کشور حوزه معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۸) ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۹) حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۰) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج۸: استان هشتم (کرمان، مکران)، تهران ۱۳۳۵ ش.
(۱۱) زین العابدین بن اسکندر زین العابدین شیروانی، حدائق السیاحه، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۱۲) سازمان جغرافیایی کشور، نقشه عملیات مشترک (زمینی)، سیرجان، تهران ۱۳۳۱ ش.
(۱۳) سازمان ملی حفاظت آثار باستانی کرمان، بناهای تاریخی کرمان، کرمان ۱۳۵۵ ش.
(۱۴) سازمان نقشه برداری کشور، نقشه ایران، تهران ۱۳۴۶ ش.
(۱۵) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه هواشناسی: ۱۳۵۴ـ۱۳۵۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۶) عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۱۷) قدامه بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۱۸) محمود کتبی، تاریخ آل مظفر، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۱۹) مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ ش.
(۲۰) محمدبن ابراهیم، تاریخ کرمان: سلجوقیان و غز در کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۲۱) محمد خلیل بن داوود مرعشی صفوی، مجمع التواریخ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۲) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهر ۱۳۶۵، نتایج تفصیلی شهرستان مشیز، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۲۳) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهر ۱۳۶۵، فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان مشیز، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۴) مرکز آمار ایران، نتایج آمارگیری جاری جمعیت، شهریور ۱۳۷۰، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۲۵) نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۲۶) «مقامات طاهرالدین محمد و شمس الدین ابراهیم»، با مقدمه فرانسوی ژان اوبن، فرهنگ ایران زمین، ج۲ (۱۳۳۳ ش).
(۲۷) محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۲۸) موسسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب، نقشه راههای ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۲۹) محمدصادق موسوی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، با مقدمه سعید نفیسی، (تهران) ۱۳۶۳ ش.
(۳۰) مهندسین مشاور باوند، طرح توسعه شهری شهر بردسیر، کرمان ۱۳۶۳ ش (جزوه تایپی).
(۳۱) درّه میرحیدر، «گزارشی از یک مطالعه جغرافیائی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تهران، س ۱۴، ش ۴ (فروردین ۱۳۴۶).
(۳۲) محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضه الصفا، تهران ۱۳۳۸ـ ۱۳۳۹ ش.
(۳۳) ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضره العلیا، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۳۴) احمد علی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۳۵) احمد علی وزیری کرمانی، جغرافیای کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۳۶) رضا قلی بن محمد‌هادی، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۸-۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۳۷) افضل‌الدین کرمانی احمد، عقد العلی، به کوشش علیمحمد عامری نائینی، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۳۸) باستانی پاریزی محمدابراهیم، تعلیقات بر جغرافیای کرمان (نک: هم، وزیری).
(۳۹) پاپلی یزدی محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ش.
(۴۰) جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۴۱) رزم‌آرا علی، جغرافیای نظامی کرمان، تهران، ۱۳۲۳ش.
(۴۲) سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بردسیر، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۴۳) شبانکاره‌ای محمد، مجمع الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۴۴) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (سیرجان)، اداره جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۶۲ش، ج ۱۰۵.
(۴۵) مرعشی صفوی محمدخلیل، مجمع التواریخ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۸ش.
(۴۶) مشیزی (بردسیری) محمدسعید، تذکره صفویه کرمان، به کوشش باستانی‌پاریزی، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۴۷) نشریه دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، ۱۳۷۹ش، شم ۲.
(۴۸) نولدکه تئودر، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران، ۱۳۵۸ش.
(۴۹) Joseph R Caldwell، Investigations at Tal-i-Iblis، Springfield، I، ll ۱۹۶۷.
(۵۰) Barthold, W W An Historical Geography of Iran, tr S Soucek, Princeton, ۱۹۸۴.
(۵۱) EI ۲.
(۵۲) Le Strange, G The Lands of the Eastern Caliphate, London, ۱۹۶۶.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بردسیر»، شماره۴۷۲۵. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شهرستان بردسیر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۱۸.
