برخوردار فراهی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَرْخورْدارِ فَراهی، متخلص به ممتاز، فرزند
محمود ترکمان، ادیب، شاعر و قصه‌پرداز
سده ۱۱ق/۱۷م که در دستگاه حاکمان
صفوی به منشیگری روزگار می‌گذراند. درباره او دانسته‌هایی اندک در دست است که بیشترین آنها برگرفته از مقدمه وی بر کتاب محبوب القلوب است.
زمان تولد او را اوایل سده ۱۱ق حدس زده‌اند
و زادگاهش را به تحقیق، شهر فراه دانسته‌اند.
برخوردار، چنانکه خود می‌نویسد، مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت و سپس به نویسندگی و شاعری روی آورد.
او پس از مدتی از فراه خارج شد و به مرو شاه جهان رفت و به خدمت اصلان خان حاکم آن شهر درآمد و زندگی آسوده‌ای را آغاز کرد، ولی پس از دو سال آنجا را ترک گفت و روانه
اصفهان گردید.
و منشی حسن قلی خان قورچی، حاکم اصفهان (۱۰۰۷-۱۰۲۹ق/۱۵۹۹- ۱۶۲۰م) شد.
برخوردار در اصفهان به پیشنهاد یکی از دوستانش، مجموعه‌ای از حکایات شفاهی و کتبی فراهم آورد و آن را رعنا و زیبا نام نهاد
و به مرور ایام، قصه‌هایی بدین مجموعه افزود تا شمار آنها را به ۴۰۰ رساند و این مجموعه را محفل آرا نامید.
در این زمان هوای
خراسان به سرش افتاد. ابتدا به زادگاه خود فراه بازگشت و پس از مدتی راهی
هرات شد و از آنجا به
مشهد و سپس به اُلکای‌ِ «دُرون» (از توابع درگز) رفت
و چون در منشیگری، مهارتی به دست آورده، و منشآتش هم اشتهار یافته بود،
به خدمت منوچهر بن قرجقای که در ۱۰۳۵ق/ ۱۶۲۶م، از طرف شاه عباس به
حکومت آن سامان رسیده بود، درآمد و مدت ۳ سال در این کار بماند.
در همین احوال یکی از اقوام کُرد ساکن خراسان به نام چمشکزک بر الکای درون تاخت.
در این تهاجم اموال بسیاری از مردم، از جمله محفل آرا، منشآت و دیگر نوشته‌های برخوردار به یغما رفت.
برخوردار پس از این واقعه، در هرات و
خبوشان (
قوچان)
اقامت گزید و در هرات، قصه «شمسه و قهقهه» (بخشی از کتاب محفل آرا) را بار دیگر تدوین، و به حاکم آن شهر، یعنی صفی قلی شاملو
هدیه کرد؛ اما به سبب فتنه‌انگیزی تنگ‌نظران، ظاهراً مورد بی‌مهری قرار گرفت و به ناگزیر هرات را ترک گفت و به
خبوشان بازگشت.
برخوردار به
تشویق دوستان خود، در
خبوشان بار دیگر دست به کار بازنویسی و تدوین کتاب از دست رفته خود، محفل آرا شد و آنچه از کتاب به خاطر داشت، بازنوشت و کتابی جدید (در یک مقدمه، ۵ باب و یک خاتمه)، فراهم آورد و نام محبوب القلوب بر آن نهاد.
از پایان زندگی برخوردار و زمان
مرگ او اطلاعی در دست نیست، ولی مقبره او در قریه «یزده» در اطراف شهر فراه (دست‌کم تا پیش از جنگ‌های داخلی
افغانستان) موجود بوده است.
مهم‌ترین اثر برخوردار، کتاب محبوب‌القلوب است. از او دیوانی تاکنون دیده نشده است و ظاهراً سروده‌های او، همان‌هاست که در لابه‌لای قصه‌های محبوب القلوب آمده است (نک: جم). نفیسی کتابی به نام احسن السیر (تاریخ عمومی از آغاز تا دوره صفوی) را به وی نسبت می‌دهد و بر آن است که این کتاب به دستور شاه اسماعیل اول، تدوین شده است.
سخن نفیسی بنیادی استوار ندارد، زیرا به گفته استوری
احسن السیر در سال‌های ۹۳۰-۹۳۷ق/۱۵۲۴- ۱۵۳۱م، یعنی دست‌کم حدود ۷۰ سال پیش از تولد فراهی تألیف شده است.
(۱) اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۲) برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۳) ذکاوتی قراگوزلو علیرضا، مقدمه بر داستانهای محبوب القلوب برخوردار فراهی، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۴) صفا ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۵) ظهورالدینوف ابوبکر، «روزگار و آثار میرزا برخوردار فراهی»، خراسان، کابل، ۱۳۶۳ش، س ۴، شم ۲.
(۶) مایل هروی غلامرضا، حواشی و تعلیقات بر جغرافیای حافظ ابرو، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۷) مردوخ کردستانی محمد، تاریخ، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۸) نفیسی سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۹)؛ C A Persian Literature, London, ۱۹۲۷؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «برخوردار فراهی»، شماره۴۷۲۳.
