بدرالدین کشمیری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَدْرُالدّین‌ِ کِشْمیری، عبدالسلام بن ابراهیم حسینی، متخلص به «بدری»، از شاعران پارسی‌گوی شبه قاره
هند و معاصر و ستایشگر
عبدالله‌خان دوم، پادشاه معروف ازبک (سل ۹۹۱-۱۰۰۶ق/۱۵۸۳- ۱۵۹۷م) بود.
در هیچ یک از تذکره‌ها و جُنگهای ادبی آن روزگار
شبه قاره، سخنی از بدرالدین در میان نیست. از این‌رو، آگاهی ما از زندگی او منحصر به شرح حالی مختصر است که او خود در دیباچه دو منظومه ظفرنامه
و اسکندرنامه، یا قصه ذوالقرنین
درباره خود، نگاشته است.
میرزایف
سال و محل
تولد وی را ۹۶۱ق/۱۵۵۴م در
کشمیر ذکر کرده،
در حالی که منزوی به نقل از دیباچه‌ای که بدرالدین بر سراج الصالحین خود نگاشته است، می‌گوید: وی در ۹۶۰ق به قصد دیدار
شمس‌الدین یونس محمدصوفی مروی، به
مرو رفت.
به همین سبب، تاریخ داده شده برای سال تولد وی درست نمی‌نماید. می‌گویند: در جوانی
طریقت نقشبندیه را برگزید؛ از این‌رو، رهسپار
بخارا شد و در سلک مریدان
خواجه محمد اسلام و پسرش
خواجه سعیدالدین سعد درآمد،
و حتی پس از درگذشت خواجه سعد نیز باقی عمر را با فرزندان او در همان شهر گذراند.
در سبب روی آوردن بدرالدین به شاعری گویند که وی به اشارت خواجه محمد به سرودن
شعر پرداخت
و قصایدی در ستایش او و فرزندانش سرود.
ظاهراً بدرالدین چندی بعد شاعری را رها کرد، اما چنانکه او خود در مقدمه ظفرنامه گوید: در
ربیع الاول ۹۸۷/مه ۱۵۷۹، پس از آنکه مرشد خود را به خواب دید، دوباره به شاعری روی آورد.
گویا وی به عبدالله خان دوم که خود ادیب و ادیب‌پرور بود، سخت ارادت می‌ورزید، چه، برخی از آثار خود را به او تقدیم داشته است. عبدالله‌خان در ۹۸۶ق
سمرقند را به تصرف خود درآورده بود
کتاب سراج الصالحین بدرالدین نیز در همین
سال به نام عبدالله‌خان دوم نگاشته شده است.
بی‌مناسبت نیست اگر شاعر کتاب خویش را به همین سبب به فاتح سمرقند تقدیم کرده باشد.
سال درگذشت بدرالدین روشن نیست، اما آخرین اثر وی در ۱۰۰۱ق/۱۵۹۳م سروده شده است.
بدرالدین شاعری است پرگوی که بیشتر اشعار خویش را در قالب
قصیده سروده است. در سروده‌های او کمتر اثری از ظرافت شعری دیده می‌شود و غالباً به سرودن مثنویها و قصایدی به
تقلید از شعرای طراز اول پرداخته است.
وی پس از
امیر خسرو دهلوی و
جامی از نخستین شاعرانی است که به پیروی از نظامی، به ساختن اسکندرنامه پرداخته است.
برخی از آثار بدرالدین کشمیری عبارتند از:
اسکندرنامه، یا قصه ذوالقرنین؛ بدرالدین این منظومه را که بخشی از رسل‌نامه اوست و به تقلید از اسکندرنامه نظامی سروده، به عبدالله‌خان دوم تقدیم کرده است. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه ملی
پاریس موجود است.
روضة الرضوان و حدیقة الغلمان؛ بدرالدین این اثر را پس از درگذشت
خواجه محمد اسلام بخاری،
مرشد خود در ۹۹۸ق/۱۵۹۰م نوشته، و در آن به شرح سلسله نسب خواجه و نیز رخدادهای دوران حکومت عبدالله‌خان و مکاتبات او با حاکمان ماوراءالنهر پرداخته است. همچنین تأثیر و نفوذ خواجه‌های جویبار را در دربار شیبانیان در واپسین روزهای
حکومت آنان بیان داشته است. نسخه‌ای از این اثر در انستیتو خاورشناسی ازبکستان به شماره ۲۰۹۴ نگاهداری می‌شود.
سراج الصالحین، کتابی است مشتمل بر قطعه‌های منظوم و منثور در احوال و سخنان مرشد وی،
یونس محمد صوفی هروی که در ۹۸۶ق به نام عبدالله‌خان دوم نگاشته شده است
از این کتاب نسخه‌ای در کتابخانه گنج‌بخش پاکستان به شماره ۲۵۱۱ موجود است.
ظفرنامه؛ این اثر در
حقیقت دفتر آخر رسل نامه اوست که ۱۶ هزار
بیت را در بردارد و شاعر در آن به شرح لشکرکشیها و وقایع دوران
حکومت عبدالله‌خان پرداخته است
از این منظومه نیز نسخه‌ای در کتابخانه آکادمی علوم تاجیکستان به شماره ۷۷۹ موجود است.
بدرالدین در دیباچه برخی آثارش به فهرست دیگر آثار خود اشاره کرده است،
از جمله:
۱. بحرالاوزان. این اثر مجموعه‌ای است از ۷ مثنوی در ۱۰ هزار بیت که بدرالدین آن را به پیروی از
هفت اورنگ جامی سروده است
این مثنویها عبارتند از ۱. مجمع الاشعار؛ ۲. ماتم سرا؛ ۳. زهره و خورشید؛ ۴. شمع دل‌افروز؛ ۵. مطلع الفجر؛ ۶. لیلی و مجنون؛ ۷. رسل‌نامه، که خود مشتمل بر ۴ دفتر است: صفی‌نامه، اسکندرنامه، مصطفی‌نامه و ظفرنامه.
۲. روضة الجمال، جنگی است در ۷ هزار بیت که آن را در ۹۸۳ق در ۵ ماه سرود.
۳. معراج الکاملین، در ستایش مرشدش خواجه سعد که در ۹۸۱ق در ۶ ماه نگاشته شده است.
(۱) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۲) صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، ۱۳۵۲ش.
(۳) منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۱ش.
(۴) میرزایف، عبدالغنی، «بدرالدین کشمیری و اشتباهاتی در تعیین تألیفات او»، وحید، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۱۲، شم ۱۳۲.
(۵) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۶) Blochet، E، Catalogue des manuscrits persans، Paris، ۱۹۲۸.
(۷) Katalog vostochnykh Rukopise o Akademii Nauk Tadjikskoi o SSR، Stalinabad، ۱۹۶۰.
(۸) Sobranie vostochnykh rukopise o Akademii Nauk Uzbeksko o SSR، Tashkent، ۱۹۵۲؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بدرالدین کشمیری»، شماره۴۶۳۱.
