بخل در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بخل ، نبخشیدن در جایگاه
بخشش است.
بخل که به صورتهای گوناگونی (بُخْل، بُخُل، بُخُول، بَخْل و بَخَل) قرائت شده
در
لغت به معنای
منع و ضدّ کرم
و
جود است. برخی اصل آن را دشوار بودن بخشش
و برخی دیگر آرزوی بخشیده نشدن چیزی به دیگران
دانسته‌اند. نزد عربها، پرداخت نکردن زیادی مال خود به سائل، بخل نامیده می‌شود؛
ولی در مورد معنای بخل در
قرآن و فرهنگ اسلامی، اختلاف نظر وجود دارد، هرچند پرداخت نکردن واجب مالی، از مصادیق قطعی آن است.
مشتقات بخل در
قرآن کریم ۱۲ بار به کار رفته است؛ ولی در آیات دیگری نیز واژه‌ها و تعبیراتی مانند: شُحّ،
امساک،
قَتْرْ،
ضَنّ،
هَلْع،
بسته بودن دست به گردن
و منع خیر
به کار رفته که به موضوع بخل اشاره داشته یا با آن در‌ارتباط است. در روایات نیز‌از بخل نکوهش شدیدی شده است.
پیش از
اسلام بخشندگی نزد اعراب بدوی از ارزش والایی برخوردار و از صفات بارز و برجسته آنان و دلیل
اصالت ،
نجابت و
شرافت بوده و هرچه مُفرِط‌تر و چشمگیرتر می‌بود تحسین بیشتری برمی‌انگیخت، در عین حال چون شاعران بسیاری در اشعار خود بخل را صفتی مذموم دانسته و خود را از آن
تبرئه کرده‌اند به دست می‌آید که حتی در همان
دوران جاهلیت و در میان اعراب بدوی کسانی که به بخل و
حرص بد آوازه بودند فراوان یافت می‌شده‌اند.
این امر به ویژه درباره زنان ظهور بیشتری داشت. آنها به سبب موقعیت ویژه‌ای که در اجتماع و خانواده داشتند عموماً به بخل و
امساک در
بذل و بخشش گرایش بیشتری داشتند. از نظر آنان بذل و بخشش بیش از اندازه نه تنها خصلت در خور ستایشی نبود، بلکه رذیلتی درمان‌ناپذیر بود که مردان بدان گرفتار بوده و می‌بایست آن را سرکوب می‌کردند.
برخی احتمال داده‌اند که در اوایل ظهور اسلام در رفتار و کردار ثروتمندان
مکه نشانه‌هایی از بخل و لئامت طبع مشاهده می‌شده، زیرا
قرآن این دسته از مردم را به‌سبب چنین رفتاری نکوهش کرده است.
بر اساس این دیدگاه در میان بازرگانان ثروتمند مکه رفتاری همانند رفتار زنان
عصر جاهلیت رواج یافته بود و مفهومی که مردم قبیله‌نشین از
مجد و شرف و
سخاوت داشتند ارزش خود را از دست داده بود و به جای آن مال و ثروتی که اعراب بادیه مایه
ملامت و شرمساری می‌دانستند یگانه وسیله
شکوه و
جلال شده بود. بخل نه تنها
رذیلت نبود، بلکه نشان استعداد و توانایی مالی و منبع واقعی
قدرت و بزرگی در اجتماع محسوب می‌شد، ازاین‌رو از برخی آیات
قرآن برمی‌آید که گروهی که توانایی مالی داشتند با وجود این‌که در ظاهر
مسلمان بودند در پرداختن
زکات و صدقاتی که بر آنان واجب بود بخل ورزیده، گاه از پرداخت آن خودداری می‌کردند
و آن را نوعی
خسارت و
غرامت می‌دانستند.
گرچه
قرآن کریم بار دیگر ضمن نکوهش شدید بخل، سخاوت را
احیا کرد؛ ولی میان سخاوتی که
قرآن آن را احیا کرد با بخشندگی اعراب بدوی تفاوتهایی اساسی وجود داشت، زیرا اولا
قرآن به رعایت حد
اعتدال توصیه و از
اسراف حتی در بخشش منع کرد
و ثانیاً انگیزه بخشش را
ایمان و
تقوا و دستیابی به اجر اخروی دانست؛ نه برخورداری از
کرامت و
شهرت نزد دیگران.
احیاء علوم الدین؛ اخلاق در
قرآن (پیام
قرآن)؛ الاساس فی التفسیر؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ التبیان فی تفسیرالقرآن؛ التحقیق فی کلمات
القرآن الکریم؛ التعریفات؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نمونه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی
القرآن؛ جامع السعادات؛ رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات
القرآن؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ صحیح مسلم با شرح سنوسی؛ علل الشرایع؛ القاموس المحیط؛ الکافی؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه؛ کیمیای سعادت؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر
القرآن؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء؛ مستدرک الوسائل؛ المصباح المنیر؛ معجم الفروق اللغویه؛ مفاهیم اخلاقی دینی در
قرآن؛ مفردات الفاظ
القرآن؛ من هدی
القرآن؛ موسوعة
مصطلحات مفتاح‌السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم؛ المیزان فی تفسیر
القرآن.
دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله بخل.
