بخش
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَخْش واحدی در تقسیمات کشوری
ایران که قسمتی از یک شهرستان، و خود در برگیرنده چند دهستان است.
واژه بخش در
زبان فارسی به معنای حصّه، نصیب، قسمت، بهر، بهره، جزء، پاره و... آمده است.
به‌کارگیری واژه بخش به معنای متعارف آن نخستین‌بار پس از تصویب
قانون تقسیمات کشوری در ۱۶ آبان ۱۳۱۶ متداول شد.
بر طبق این قانون، کشور
ایران از لحاظ تقسیمات کشوری به ۵ واحد تقسیم شد که عبارت بودند از:
استان،
شهرستان، بخش،
دهستان و
ده؛ که به ترتیب تحت اداره یک نفر استاندار، فرماندار، بخشدار، دهدار و کدخدا بوده است.
تا پیش از این قانون، کشور ایران از نظر تقسیمات کشوری به ایالات که هر یک از آن‌ها دارای چند ولایت و هر ولایت دارای تقسیمات کوچک‌تری که بلوک خوانده می‌شد و خود متشکل از چندین ده بود، تقسیم می‌شد. فرمانروای ایالت را والی یا فرمانفرما و فرمانروای ولایت را
حاکم یا حکمران و فرمانروای بلوک را
نایب الحکومه می‌نامیدند و امور عمومی هر ده را شخصی به نام کدخدا که از جانب
نایب الحکومه برگزیده می‌شد، به عهده داشت.
در تبصره ۲ از ماده ۲ قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۶ آبان ماه ۱۳۱۶ پیش‌بینی شده بود که وزارت کشور می‌تواند با تصویب هیأت وزیران، تقسیمات داخلی کشور را بر حسب نیاز تغییر دهد.
به همین سبب در طی زمان تغییرات بسیاری در شمار و حدود تقسیمات کشوری به عمل آمد؛ از جمله در ۱۳۳۹ش به موجب قانون دیگری، کشور ایران به ۱۴ استان و ۶ فرمانداری کل، ۱۳۹ فرمانداری و ۴۴۹ بخشداری تقسیم گردید و در سال‌های بعد، شمار بخش‌ها به ۴۵۹ و سپس به ۴۷۰ افزایش یافت.
در تیرماه ۱۳۶۲ قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری از تصویب
مجلس شورای اسلامی گذشت. در ماده اول این قانون عناصر تقسیمات کشوری،
روستا، دهستان، شهر، بخش، شهرستان و استان تعیین شده بود و بخش از لحاظ سلسله مراتبی در این قانون هم، مانند قانون ۱۳۱۶ش در درجه سوم قرار گرفت. در ماده ۶ قانون اخیر، بخش به این صورت تعریف شده است: «بخش واحدی است از تقسیمات کشوری که دارای محدوده جغرافیایی معین بوده و از به هم پیوستن چند دهستان همجوار مشتمل بر چندین مزرعه، مکان، روستا و احیاناً شهر که در آن عوامل طبیعی و اوضاع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، واحد همگنی را به وجود می‌آورد، به نحوی که با در نظر گرفتن تناسب وسعت،... امکانات طبیعی و استعدادهای اجتماعی و توسعه امور رفاهی و اقتصادی آن تسهیل گردد».
به موجب تبصره‌های همین ماده قانون، حداقل جمعیت بخش بدون احتساب جمعیتهای شهری با تراکم زیاد ۳۰ هزار نفر و با تراکم متوسط ۲۰ هزار نفر تعیین شده است که در نقاط کم تراکم تا حداقل ۱۲ هزار نفر با تصویب هیأت وزیران، و در موارد استثنائی و با تصویب مجلس می‌تواند کمتر از آن هم باشد.
در ۱۳۷۵ش در سطح کشور ایران جمعاً ۶۸۰ بخش وجود داشته است.
(۱) ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۲) محمدحسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، به کوشش محمدمعین، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۳) سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، شناسنامه بخش‌های کشور، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۴) لغت‌نامه دهخدا.
(۵) مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، وزارت کشور، تهران، ۱۳۱۶ش.
(۶) مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور (از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان ۱۳۶۹ش) وزارت کشور، تهران، ۱۳۷۰ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بخش»، شماره۴۵۷۸.
