بختگان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَخْتِگان، یا نیریز، دریاچه‌ای فصلی در
استان فارس می‌باشد.
این دریاچه به مساحت ۷۵۰ کم ۲، در ۸۵ کیلومتری
شرق شیراز، ۱۴ کیلومتری
شمال استهبان، و ۲۰ کیلومتری شمال غرب
نیریز، در ارتفاع ۵۵۸، ۱متری از سطح دریا واقع است.
اطلاق نام نیریز به این
دریاچه را می‌توان به دلیل همجوار بودن آن با جلگه نیریز و همچنین دریافت
آب رود کر از این جلگه دانست.
نام بختگان به صورت‌های بختکان،
بجگان، بجکان و بجیکان،
بیجه‌کان و پیچگان (به دلیل مجاورت آن با کوه پیچکان)
نیز ضبط شده است.
بختگان از نظر وسعت دومین دریاچه پس از
دریاچه ارومیه در
ایران است
و بین دو رشته کوه پیچکان و خانه کت قرار دارد.
در فصل
تابستان هنگامی که آب دریاچه تبخیر می‌شود، می‌توان مشاهده کرد که اراضی میان دو رشته کوه تا اندازه‌ای مسطح است و در فصل‌های سرد و بارانی از آب پر می‌شود.
قسمت اعظم
آب این دریاچه از رود کر تامین می‌شود.
آب دریاچه بختگان بسیار شور است، و عمق آن زیاد نیست.
دریاچه بختگان به هنگام بارندگی‌های فراوان از انتهای شمال غربی به
دریاچه طشک (نرگس) می‌پیوندد و دریاچه پهناوری را تشکیل می‌دهد.
در فصل‌های پر آب و هنگامی که آب بختگان افزایش می‌یابد، جزیره‌هایی در آن پدید می‌آید که مهم‌ترین آنها علی یوسف، بِسْرْم و منک است.
حاشیه بختگان اغلب به سبب وجود
پرندگان مهاجر از قبیل فلامینگو، قو و مرغابی، سفید به نظر می‌رسد. سواحل آن از گِل نرم و مرطوب پوشیده شده است و هیچ‌گونه ماهی در آن‌جا زندگی نمی‌کند، اما در حواشی آن کرم‌هایی وجود دارند که پرندگان از آنها تغذیه می‌کنند.
اطراف دریاچه بختگان یکی از مراکز مهم تمدن باستانی ایران است. بناهای
دولت هخامنشی و
ساسانی که مرکز آن شهر استخر بوده، در کنار دریاچه بختگان یا
نیریز قرار داشته، و در پیرامون آن دهکده‌ها و شهرهای آباد گسترده بوده است.
در آن
زمان این دریاچه خود
مرکب از دو دریاچه بود، دریاچه شمالی (طشک یا نرگس امروزی) را باسفویه یا چوپانان، و دریاچه جنوبی را بختگان می‌نامیدند.
مساحت دریاچه بختگان در طول تاریخ تغییر می‌یافته است. در سده‌های ۴ تا ۶ق/۱۰ تا ۱۲م طول آن ۲۰ فرسنگ و عرض آن ۱۵
فرسنگ بوده است؛ در اطراف آن دِه‌ها و بناهایی قرار داشته که از کوره‌ها و روستاهای شهر استخر بوده‌اند.
ابن خردادبه از دریاچه‌ای که در راه استخر تا
سیرجان در
کرمان قرار داشته، نام برده، و از استخر تا حفر را ۷ فرسنگ، و از حفر تا دریاچه را ۵ فرسنگ دانسته است.
احتمال می‌رود که این دریاچه همان بختگان باشد.
ابن حوقل از راهی که از استخر تا سیرجان وجود داشته، نام برده است که در آن مسیر شهرهای
آباده،
بوذنجان، صاهک (چاهک) و هریه قرار داشته، و به موازات این راه، رود بختگان در جریان بوده که به دریاچه بختگان وارد می‌شده است.
رود دیگر کر بوده که از حدود ارد سرچشمه می‌گرفته، پس از مشروب کردن چند قریه به دریاچه بختگان می‌ریخته است.
در
سده ۸ق/۱۴م طول دریاچه ۱۲ فرسنگ، عرض آن ۷ فرسنگ و دور آن ۳۵ فرسنگ ذکر شده است
اما در سده ۹ق/۱۵م، دور آن به ۲۰ فرسنگ کاهش یافته است.
(۱) ابن بلخی، فارس‌نامه، به کوشش لسترنج و نیکلسن، کمبریج، ۱۳۳۹ق/ ۱۹۲۱م.
(۲) ابن حوقل،
محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸م.
(۳) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق.
(۴) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
(۵) منسوب به جیهانی، ابوالقاسم، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۶) اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م.
(۷) بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۸) بیات، عزیزالله، کلیات تاریخ و تمدن ایران پیش از اسلام، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۹) بیات، عزیزالله، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۱۰) جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۱۱) جغرافیا و اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، ۱۳۲۹ش.
(۱۲) چکنگی، علیرضا، فرهنگنامه تطبیقی با نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی، مشهد، ۱۳۷۸ش.
(۱۳) حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۱۴) حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۱۵)
حمدالله مستوفی،
حمد الله بن ابی بکر، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۱۶) فسایی، حسن، فارس نامه ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۱۷) کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۰ش.
(۱۸) مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۱۹) مینورسکی، و، حواشی و تعلیقات بر حدود العالم، ترجمه میرحسین شاه، کابل، ۱۳۴۲ش.
(۲۰) نقشه تقسیمات کشوری، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۷۷ش، شم ۱۲۵.
(۲۱) نقشه ناهمواریها و حوضه رودخانه‌های ایران، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۷۶-۱۳۷۷ش، شم ۲۷۸.
(۲۲) Abadan and Southwestern Iran، ed L W، Adamec، Graz، ۱۹۸۹.
(۲۳) Le Strange، G، The Lands of the Eastern Caliphate، London، ۱۹۶۶.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بختگان»، شماره۴۵۶۴.
