بجور
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَجور، سرزمینی کوهستانی در شمال کشور
پاکستان، در ایالت سرحد شمال غربی قرار دارد، نام این سرزمین در منابع به صورت باجور نیز آمده است.
بجور میان ۳۴ و ۲۵ تا ۳۵ و ۵ عرض شمالی، و ۷۰ و ۱ تا ۷۲ طول شرقی قرار گرفته است که مرزبندی‌های طبیعی آن را از
افغانستان و سرزمین‌های مجاور در پاکستان جدا می‌کند. در غرب آن، سلسله جبال هندوکش، در شرق بلندی‌های اُتمان خیل، و در جنوب بلندی مُهموند و چیترال قرار دارد. بجور با ۲۵ میل درازا و ۲ تا ۷ میل پهنا، از نواحی
پیشاور به شمار می‌آید که از مجموعه ۵ دره به نام چهارمونگ، بابوکارا، واتالی (یا اوتالی)، رود و سورکمر تشکیل شده است. برخی از این دره‌ها وسیع و بسیار حاصل‌خیزند و رودخانه‌های پرآب در آن‌ها جریان دارد. قبایل مختلفی در سرزمین بجور زندگی می‌کنند که بیشتر آنان از تیره پشتو هستند؛ از جمله آن‌ها می‌توان به قبایل یوسف‌زایی و سالارزایی، اشاره کرد. بجور از سرزمین‌های طبیعی و دست نخورده‌ای است که سنت‌های کهن
پشتو هنوز در آن از اصالت برخوردار است.
از پیشینه تاریخی بجور آگاهی دقیقی در دست نیست. بجور بخشی از سرزمین‌های کوهستانی شمال غربی
هند بود که مسیر ارتباطی مناطق
کابل و شمال افغانستان امروزی با شبه قاره به شمار می‌آید. در برخی از منابع معاصر، بجور را بخشی از سرزمین باستانی اودیانه می‌نویسند که در
سفرنامه‌های
زائران بودایی به وصف آن پرداخته‌اند. همچنین بجور را مسیر حرکت اسکندر برای تصرف پیشاور می‌دانند. بجور به سبب موقعیت مناسب ارتباطی، شاهد رویدادهای بسیاری
بوده است. احتمالاً نخستین بار در
سده ۵ق/۱۱م در هجوم
محمود غزنوی، بجور و سواد که بخشی از سرزمین‌های سلسله شاهی
بود، به تصرف
مسلمانان درآمد.
در منابع دوره بابری نام دو سرزمین بجور و سواد در کنار یکدیگر آمده است. در بیشتر این منابع، از سرزمین بجور به عنوان جایگاهی ناامن نام برده شده که حکومت مرکزی از
قدرت و نفوذ در آن‌جا برخوردار نبوده است. بابر (حک ۸۹۹ -۹۳۷ق/۱۴۹۴-۱۵۳۱م) در دومین هجوم خود به هند، بجور را که در مسیر سپاهیانش قرار داشت، تصرف کرد و برای برقراری روابط دوستانه با قبایل ساکن این منطقه و جلوگیری از نافرمانی آنان، با
دختر یکی از رؤسای قبایل یوسف‌زایی
ازدواج کرد. در دوره اکبر (۹۶۳-۱۰۱۴ق/۱۵۵۶- ۱۶۰۵م)، بجور از ولایت‌های سرزمین سواد در صوبه کابل
بود. سپاهیان اکبر در درگیری با قبایل بجور در ۹۹۴ق/۱۵۸۶م شکست سختی را متحمل شدند. همچنین، بجور در منطقه‌ای قرار داشت که جایگاه نفوذ و
تبلیغ فرقه روشنیه در سده ۱۱ق/۱۷م
بوده است و قبیله یوسف زایی که از قدرتمندترین طوایف بجور
بود، از
بایزید انصاری، رهبر فرقه روشنیه حمایت می‌کردند، ولی پس از مرگش به مخالفت با پسرش برخاستند. در دوره جهانگیر (۱۰۱۴-۱۰۳۷ق/۱۶۰۵- ۱۶۲۸م)، حکمرانان منتخب کابل بر سواد و بجور نیز
حکومت می‌کردند. در دوره
اورنگ زیب (۱۰۶۸- ۱۱۱۸ق/۱۶۵۷-۱۷۰۶م)،
قبیله یوسف‌زایی بر حکومت مرکزی شورید و درگیری حکمرانان بابری در سرزمین بجور به طور متناوب ادامه داشت.
با تصرف
پیشاور از سوی نیروهای انگلیسی، مبارزه قبایل منطقه از جمله بجور با آنان آغاز شد. از ویژگی‌های مبارزات قبایل بجور در این دوره جنبه مذهبی آن است که روحانیون محلی در راس آن قرار داشتند، از جمله جنگ امبیلا در ۱۲۸۰ق/۱۸۶۳م که با رهبری طرفداران سید احمد صورت گرفت و جهاد مذهبی ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م که با رهبری عمرخان در منطقه دیر و سواد و بجور روی داد که تمامی قبایل، تحت فرمان یک
رهبر بر ضد انگلیسیان متحد شدند.
(۱) ابوالفضل علامی، آیین اکبری، به کوشش بلوخمان، کلکته، ۱۸۷۲م.
(۲) ابوالفضل علامی، اکبرنامه، به کوشش عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۸۶م.
(۳) بایزید بیات، تذکرة همایون و اکبر، به کوشش محمدهدایت حسین، کلکته، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م.
(۴) بختاورخان، محمد، مرآةالعالم: تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده، س علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
(۵) توزک جهانگیری، به کوشش محمدهاشم، تهران، ۱۳۵۹ش.
(۶) سجان رای، «خلاصة التواریخ» (نک: مل، انصاری).
(۷) میرک سندهی، یوسف، تاریخ مظهر شاهجهانی، به کوشش حسام‌الدین راشدی، کراچی، ۱۹۶۲م.
(۸) هروی، نعمت‌الله، تاریخ خان جهانی و مخزن افغانی، به کوشش محمدامام الدین، کلکته، ۱۹۶۰م.
(۹) Abdur Rehman، The Last Two Dynasties of the S his، Islamabad، ۱۹۷۹.
(۱۰) Ahmad، Tariq، Religio - Political Ferment in the N W Frontier During the Mughal Period، Delhi، ۱۹۸۲.
(۱۱) Ansari، M Z، Geographical Glimpses of Medieval India، Delhi، ۱۹۸۹، vol، III.
(۱۲) Asiatica.
(۱۳) B bur، Z M B bur N ma، tr A S Beveridge، New Delhi، ۱۹۷۰.
(۱۴) Cunningham، A، The Ancient Geography of India، Varanasi، ۱۹۸۸.
(۱۵) Davies، CC، X The North-West Frontier ۱۸۴۳-۱۹۱۸.
(۱۶) n، The Cambridge History of India، vol VI، ed HH Dodwell and VDMahajan، New Delhi، ۱۹۸۹.
(۱۷) EI ۲.
(۱۸) Elphinstone، M، Kingdom of Caubul، Karachi، ۱۹۷۲، vol II.
(۱۹) Haig، W، X Akbar، Mystic and Prophet n، ibid، vol، IV، ed R Burn، ۱۹۸۷.
(۲۰) The Imperial Gazetteer of India، New Delhi، ۱۹۸۱.
(۲۱) Pakistan ۱۹۸۸، Islamabad.
(۲۲) Schofield، V، North-West Frontier and Afghanistan، New Delhi، ۱۹۸۴.
(۲۳) Sen S N، Ancient History of Bangladesh، India and Pakistan، New Delhi، ۱۹۸۸.
(۲۴) Spain، J W، The Pathan Borderland، Karachi، ۱۹۸۵.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بجور»، شماره۴۴۹۹.
